موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

چهار بحث شناسه، غرض، محتوای اجمالی سوره و ارتباط سوره با سوره قبل در ترتیب نزول در مقدمه سوره سبا خدمتتان تقدیم می گردد.

سورۀ سبأ

این سوره در میان مفسران فقط به همین نام شناخته می‎شود. وجه مناسبت نام‎گذاری، ذکر داستان قوم سبأ در آیات 15 تا 21 سوره است. این سوره به اتفاق دانشمندان تفسیر و علوم قرآن مکی است، هرچند برخی معتقدند آیه ششم آن مدنی است، اما همان‌گونه که از سیاق آیات سوره استفاده می شود و در کلمات ابن عاشور آمده، دلیل محکمی بر این قول وجود ندارد.^[1] سوره سبأ پنجاه و هشتمین سوره‌ای است که بر پیامبر اکرم9 پس از سورۀ لقمان و پیش از سورۀ زمر نازل شده است. این مطلب را غالب[ جدول‌های مسند، غیر مسند و ترکیبی تأیید می‌کنند. سورۀ سبأ در ترتیب مصحف رسمی در جزء بیست و دوم قرآن، ردیف سی و چهارم، بعد از سورۀ احزاب و قبل از سورۀ فاطر قرار گرفته است و 54 آیه دارد.

مقصود سوره

غرض سوره، کنارزدن تردیدهای کافرانی است که شک درباره‌ی توجه روز مجازات و عذاب به خود را داشتند؛ این تردیدها در انکار رسالت پیامبر(ص)، درستی قرآن و انکار حقیقت‎هایی که بر پایه منطق عقلی و وحیانی نازل می شد، ظهور کرده بود. خدای حکیم به منظور پاسخ به این عقده‎ی ذهنی و قلبی مشرکان و تأثیراتی که بر عواطف پیامبر اکرم (ص) می‎گذاشت سوره را نازل کرد.

 محتوای سوره

سوره به دو بخش تقسیم می‎شود:

1. آیات 1 تا 33: بیان چالش کافران در باره‎ی وجود حیات دوباره ای پس از مرگ به منظور محاسبه اعمال و مجازات.

این بخش خود به  چهار قسمت تقسیم می­شود :

الف) در آمدی بر برخی صفات الهی مثل حکمت، علم دقیق به امور جزیی؛ این درآمد روشن می کند که محاسبه اعمال پس از متفرق شدن بدن ها کار دشواری نیست؛ از این رو ضمن  مقایسه اهل شک و اهل علم و بیان دیدگاه آنها درباره روز محاسبه و جزا، فرجام گروه اولی را که منکر روز محاسبه و جزا هستند، عذاب دردناک می شمرد و اما اهل علم به این روز را کسانی می نامد که حقانیت این محاسبه و مجازات را می پذیرند. (آیات 1تا6)

ب) در قسمت دوم ، به بیان چالش اهل شک  به روز جزا پرداخته است. این گروه پیامبر را که مردم را در باره زندگی دوباره و محاسبه و جزا هشدار می دهد، تمسخر می کنند. و توضیح می دهد این تمسخرها نتیجه اطمینان خاطر نداشتن ( ایمان )  به روز آخرت است. ریشه تردید این گروه به شک در قدرت خدا برمی گردد؛ از این رو خدای متعال نمونه هایی از قدرت خود را در باره افراد شاکر ( داود و سلیمان (علیهما السلام ) وافراد  غیر شاکر( قوم سبأ)  نمایش می دهد تا روشن شود خدای متعال بر بازگرداندن مردم به زندگی دو باره و رساندن پاداش و عذاب به آنها هر زمان که بخواهد و مصلحت بداند، تواناست. (آیات 7- 21)

ج) در قسمت سوم این بخش به امید افراد اهل شک در محاسبه و عذاب آخرت نسبت به حمایت الهه ها از ایشان در برابر عذاب توجه می‎دهد و هرگونه دخالت الهه‎های ادعایی را در مالکیت، مشارکت، شفاعت و رزاقیت، مردود اعلام می‎کند تا دلبسته امور مو[f3] هوم در برابر هشدار وتهدیدها ی آخرت نباشند. نیز به پیامبر9 فرمان می‎دهد تا کافران را به علت ادعای بی­دلیل در این باره استیضاح کند (آیات 22 - 28).

د) در قسمت چهارم پیامبر (ص) را برای پاسخ به سؤال درباره زمان تحقق روز رستاخیز راهنمایی می­کند. در پایان این قسمت هنگامه رسیدگی به جرائم این گروه در دادگاه الهی را به پیامبر یاد آور می شود. و از تلاش مستضعفان آن‌ها برای گذاشتن بار مسئولیت این انحراف بر دوش مستکبران و بی­فایده‌بودن آن سخن می­گوید. (آیات 29-33)

2. آیات 34- 54 : راهنمایی پیامبر9 برای هشدار به کافران دربارۀ تکذیب قرآن، کتب آسمانی و رسالت پیامبر(ص)

این بخش به دو قسمت تقسیم می شود:

الف) در قسمت اول به مخالفت مترفان تاریخ (ثروتمندان و اشراف سرمست) با پیامبرانشان اشاره، و پیامبر9 را برای نقد موضع کافران مترف دربارۀ قرآن و آیات الهی راهنمایی می­کند، به عذاب آنها در آخرت اشاره می کند. و چون احتمال اتکال این گروه بر شرکای توهمی خدا و شفاعت فرشتگان مطرح است، خدای متعال، بی فایدگی پرستش فرشتگان را در نجات آنها مورد تأکید قرارداد. (آیات34-42).

ب)  کافران مکه در زمان شنیدن  آیات الهی، آن‌ها را سحر و پیامبر9 را دروغ­گو و بافندۀ آیات معرفی می­کردند؛ خدای متعال در این قسمت ضمن بیان رهنمودهایی به پیامبر9 برای دفع توهین­ها و نصیحت کافرانبه پاسخگویی به این چالش ها در آیاتی نازل شد پرداخته است است: بتدا به تشریح غیر عالمانه بودن این مواضع پرداخته و شاهد آن را این می‎داند که اینها نه کتاب های اسمانی و نه رویه های انبیا را آگاه نیستند و در همین جا به تسلی خاطر پیامبر از راه بیان قدرت  خدای متعال بر نابودی این گروه ضعیف می‎پردازد‎. (43 ـ45 ) سپس با بیان راهکارهایی به منظوربرخورد پیامبر با چالش تشکیک در رسالت وی و حقیقت وحی.( 46-50) و در نهایت  به بیان مراحل گرفتاریهای این کافران از حشر تا افتادن در عذاب و بیان اینکه ریشه تمام گرفتاریهای آنها استقرار تردید و شک مستقرآنها تا هنگام رستاخیز است. ( 51-54) می پردازد و سوره به پایان می‎رسد. (43 ـ 54)

ارتباط سوره

خدای متعال در سوره­ های پیش از سبأ، رهنمودهایی برای ایجاد شکاف در دیوار شرک و جدا ساختن صف موحدان از مشرکان به پیامبر اکرم(ص) نازل فرمود. در سوره حجر­(مکی54)، پیامبر(ص) مأمور شد تا جامعه  مکه  را دو قطبی کند و گروه مؤمن را در برابر اجتماع مشرکان علنی سازد. در سوره­های انعام­(مکی 55)، صافات­(مکی 56) و لقمان­(مکی 57) به طور مکرر به استیضاح کافران مکی توجه داد و به نقد بینش­های نادرست آن­ها پرداخت. در سوره انعام از شرک در عبادت، در سوره صافات از فرزند خدا شمردن ملائکه و از توهم وجود رابطه سببی میان خدا و جنیان، در همین سوره و نیز سوره لقمان از تقلید کورکورانه از پدران و نیاکان، و بالاخره در سوره سبأ از تردید آنها در باره روز محاسبه و جزا و توجه عذاب به آنها به اتکای آلهه ها و غرور به ثروت و قدرت سخن گفت و این دیدگاهها را تضعیف و پیامبر را برای استیضاح کافران و در نتیجه درهم شکستن شک پایدار آنها توجیه فرمود.