آنچه در پی می آید اصول تحول قرآنی برگرفته از سوره های جلد اول تفسیر همگام با وحی می باشد.

به عرض برسانم تحول قرآنی سیری تدریجی داشته و قرآن با آموزش تربیت مدار تدریجی روشمند آرام آرام جامعه معاصر نزول را تحت تأثیر قرار داد.

علاقه مندان به بحث نظری گام تحول و اصول تحول به مقدمه تفسیر همگام با وحی در جلد اول و کتاب مهارت های بیان تفسیر سوره های قرآن کریم و کتاب تفسیر تنزیلی ؛ اصول ، مبانی، قواعد و فوائد استاد بهجت پور مراجعه نمایند.

این اصول از این قرارند:

اصول تحول

اصل اول:

«آشنا ساختن مردم با ویژگی‎های پروردگار شایسته‎ی انسان‎ها»؛ از طریق قرائت صفت‎های آفریدگاری (هستی و انسان) و بیان کرامت خاص پروردگار به انسان و تربیت جنبه‎ی ممتاز او از سایر موجودات یعنی دانشوری. این اصل در سوره‎ی علق ـ اولین سوره‎ی مکی ـ بیان شد.

اصل دوم:

«ایجاد دغدغه و اعلام خطر در مخاطبان» از طریق تکیه بر کبریایی پروردگار، انذار مستقیم مردم همراه با عزم و اراده و رعایت نکات اخلاقی و رفتاری شایسته‎، که به این وسیله بیش‎ترین جاذبه را ایجاد کند و تنفّر از انذار رسول الله… را به کم‎ترین مقدار برساند. هم‎چنین در این هشدارها نتایج شوم جُرم و گناه از زبان گرفتاران، بیان شده است. این اصل در سوره‎ی مدّثر ـ چهارمین سوره‎ی مکی ـ نازل شده است.

اصل سوم:

«بیان جامع و کلی روابط انسان با خدا ». که در سه قالب انحصار حمد به خدا، توحید بندگی او و استعانت موحّدانه از او شکل گرفته است و به دنبال آن، درخواست هدایت به راه رستگاری و سعادت، و دوری از شقاوت به عنوان مهم‎ترین نیازهای بشر به خدا مطرح می‎شود. این اصل پس از شناخت پروردگار و دغدغه‎مندی انسان حاصل می‎شود. انسال با ابزار معرفت، روابط خود را با خدا سامان می‎بخشد و در پرتو احساس خطر و دغدغه‎مندی، هدایت به راهِ نجات و سعادت را از او طلب می‎کند. بنابراین هم قوای فکری و ادراکی، و هم قوای احساسی و عاطفی‏اش، در مسیر تحول دینی به‎کار می‎افتند.

شیوه‎ی بیان این اصل، از طریق یادآوری نقش‎های پروردگار در هستی، اعم از دنیا و آخرت، و آغاز و انجام عالم، و سخن خدا به نمایندگی از زبان فطرت و وجدان انسان‎ها می‎باشد. این اصل در سوره‎ی حمد ـ پنجمین سوره مکی ـ وارد شده است.

اصل چهارم:

«توجه به ضرورت بهره‎گیری از قرآن به عنوان منشور هدایت انسان به راه مستقیم » چهارمین اصل تحول می‎باشد. روش بیان این اصل، توجه‏دادن انسان به ملاقات اعمال و پیش‎فرستاده‎های خویش در قیامت، و یادآوری تحولات پایان عمر این جهان و تحولات مربوط به آغاز جهان دیگر است. در این اصل به ابهام‏زدایی از الهی‎بودن متن قرآن و موافقت محتوای قرآن با دانسته‎های فطری و وجدانی آدمیان تأکید شده است. این اصل در سوره‎ی تکویر ـ هفتمین سوره‎ی مکی ـ وارد شده است.

اصل پنجم:

«تذکر سودمند برای مردم در پرتو قرائت بی‎کم‎وکاست آیات قرآن بر آن‎ها». شیوه‎ی تذکر دادن به مردم در این اصل، تنبّه آنان به آیات قرآن در شرایط مناسب می‎باشد. پیامبر اکرم… باید منتظر فرصت مناسب برای تذکردادن به آن‎ها باشد. نکته‎ی قابل توجه آن‎که، کسانی از این تذکرها پند می‎گیرند که عظمت پروردگار را درک نموده و به مقام خشیت رسیده باشند.

تا این‏جا با پنج اصل مقدماتی آشنا شدیم. آیات قرآن از این پس به بیان اصولی می‎پردازد که در تربیت فرد مؤمن تأثیر دارد.

اصل ششم:

«بیان راه نجات و رستگاری»

اولین گام عملی در اصلاح افراد، تلاش آن‎ها در تطهیر و تزکیه خود و پیوند‍ِ از سر ذکر و بدون غفلت، با پروردگار است. روش مناسب برای طرح این اصل، تأکید بر نقش منحصر به فرد این راهکار در رستگاری است.

«ô‰s% yxn=øùr& `tB 4’ª1t“s?». بزرگ‎ترین مانع ورود به عرصه‎ی تزکیه‎ی نفس، بسنده ‎کردن به حیات دنیاست. برداشتن این مانع، از طریق توجه دادن انسان به برتری کمّی و کیفی زندگی در آخرت و لذّت‎های آن عملی می‎شود.

اصل هفتم:

این اصل به بیان عوامل و مؤلفه‎هایی که موجب تحول درونی افراد در جهت آسان ‎شدن سیر آن‎ها به سمت دین یا ضد دین می‎شود، می‏پردازد.

قرآن در سوره‎ی اعلی، راه رستگاری را بیان می‏کند، آن‏گاه در سوره‎ی لیل به روش‎های سرعت‎ بخشیدن به حرکت انسان‎ها در جریان هدایت یا ضلالت اشاره می‏کند و سپس نقش پروردگار را در این فرایند یادآور می‏شود.

خدا این اصل را با سوگند به امور مختلف و متنوع، مورد تأکید قرار داد و برای جلب علاقه‎ی مردم به دین، آن را واژه‎ی «یسری» نامید تا رغبت مخاطبان به دین، افزوده و نفرتش از امور ضد دین بیش‎تر شود. این اصل در سوره‎ی نهم ـ لیل ـ وارد شده است.

اصل هشتم:

انسان در مدیریت خود و بهره‎وری از ظرفیت‎های خدادادی، موفق نیست و زیان‎بار می‎شود. تنها در پرتو ایمان و عمل صالح و توصیه هم‎دیگر به حق و توصیه به صبر و شکیبایی می‎تواند به مدیریت صحیح خود دست یابد. به عبارت دیگر تنها در پرتو دین، امکان نجات از زیان‎باری مهیا می‎شود. شیوه‎ی بیان این اصل، سوگند به گوهر زمان، تأکید بر خسارت عمومی انسان‎ها و استثناءِ گروهی اندک است که دارای ویژگی‎های چهارگانه بالا باشند. این اصل در سوره‎ی عصر، ـ سیزدهمین سوره‎ی مکی ـ آمده است.

اصل نهم:

این اصل بیانگر رابطه‎ی میان انسان و پروردگار با توجه به نعمت‎های فراوان او در عالم هستی است. بر اساس این اصل، انسانِ تربیت ‎نیافته، ناسپاس نعمت‎های خدا است.

روش بیان گام نهم، تأکید موضوع با سوگند و ترغیب انسان به شکرگزاری از طریق یادآوری تمایل دائمی او به ازدیاد نعمت، و نیز تهدید او از طریق یادآوری آگاهی پروردگار از ناسپاسان در قیامت می‏باشد. این اصل در چهاردهمین وحی قرآنی در مکه ـ سوره‎ی عادیات ـ نازل شد.

اصل دهم:

این اصل به دنبال تبیین آسیب ‎شناسی رابطه‎ی انسان با طبیعت می‎باشد. انسان گرفتار زیاده‎خواهی است و این بیماری او را به جهنم می‎کشاند. شیوه‎ی بیان این اصل، توضیح جلوه‎های زیاده‎خواهی و سپس تهدید انسان زیاده‎خواه به گرفتاری در جهنم است؛ جهنمی که نتیجه‎ی مسئولیت‏ ناشناسی انسان در برابر نعمت‎های الهی است. اصل دهم، در سوره‎ی تکاثر ـ شانزدهمین سوره‎ی مکی ـ وارد شده است.

اصل یازدهم:

در این اصل، نقش منفیِ تکذیب نظام جزا و پاداش را در ترک رفتار انسانی در مورد ایتام و مساکین و حتی انحراف از برنامه‎ی بندگی و تعامل اجتماعی با دیگر مردم یادآور می‎شود. شیوه‎ی بیان این اصل، طرح سؤال در مخاطب و ایجاد حساسیت در او نسبت به عواقب وخیم تکذیب نظام مکافات و بیان آثار آن در دست‎گیری از آسیب‎دیدگان عاطفی و اقتصادی، رفتار عبادی و اجتماعی است. این اصل در سوره‎ی ماعون ـ هفدهمین سوره‎ی مکی ـ وارد شده است.

ملاحظه می‎کنید که چگونه قرآن با رویکردی تربیتی، در آغاز، اصول کلی تحول دینی را تا سوره‎ی تکویر بیان کرد و سپس راه رستگاری را در سوره‎ی اعلی یادآور شد و با توجه به نقش پروردگار در تحول درونی افراد، مؤلفه‎های تحول مثبت و منفی را تذکر داد و پس از آن خطرات مهمی که انسان را تهدید می‎کند، یادآور شد.

از نگاه قرآن، بزرگ‎ترین تهدیدی که انسان در رابطه با خود دارد، زیان در بهره ‏نگرفتن از سرمایه‎های درونی است. و در رابطه با پروردگار ناسپاسی، بزرگترین تهدید رستگاری آدمی است. اما در رابطه با هستی، مشکل انسان، زیاده‎طلبی می‎باشد. چنانکه در رابطه انسان با جامعه، انکار نظام مکافات و جزا موجب اختلال روابط اجتماعی و حتّی عبادی او می‎گردد. بنابراین آنچه باید در دستور کار تهذیب و تزکیه نفس قرار گیرد، موارد بالاست. تنها در این صورت است که راه رستگاری انسان هموار می‎گردد. به عبارت بهتر؛ با توجه به اصول بالا، انسان تربیت‎شده در فرهنگ اسلامی دارای ویژگی‎های ذیل است:

1 ـ پروردگارش را به عنوان آفریدگار هستی و خود و نیز به عنوان بزرگوارترین صاحب اختیار می ‎شناسد. ( سوره علق )

2 ـ دارای دغدغه نسبت به آینده خود و خطرات احتمالی بی‎ضابطه‎گی در ز‎ندگی است. ( سوره مدّثّر )

3 ـ پیوند خود با پروردگار را در چارچوب انحصار حمد و سپاس به پروردگار و توحید عبودی و استعانت موحدانه تقویت کرده و راه‎یافتن به راه سعادت و خوشبختی را از خدا طلب می‎کند. (سوره حمد )

4 ـ قرآن را به عنوان منشور هدایت خود به راه مستقیم شناخته و در الهی بودن و کامل بودن محتوای آن تردید ندارد. (سوره تکویر )

5 ـ از تذکّرات قرآنی رسول و مبلّغان الهی بهره می‎برد. پیش‎زمینه این بهره‎گیری، رسیدن به حالت خشیتِ درک عظمت پروردگار و ایجاد حالت ترس است.

6 ـ برای رهایی خود از خطرات احتمالی، در چارچوب هدایت‎های الهی که در قرآن تجلّی یافته، حرکت می‎کند و سعی در تطهیر خود و تقویت پیوند با پروردگار از طریق ذکر و نماز دارد. ( سوره اعلی )

7 ـ با روابط انسانی صحیح و بذل و بخشش و تقوا و خویشتن‎داری و تصدیق نیکی‎ها، شرایط توجّه عنایات الهی را در ازدیاد اشتیاق خود به دین فراهم می‎سازد.

8 ـ ایمان، عمل صالح و توصیه دیگران به حق و توصیه آنان بر صبر و پایداری بر حق را، برنامه مستمر آنان برای نجات خود از زیانباری قرار می‎دهد. ( سوره عصر ) و وی نسبت به نعمت‎های الهی سپاسگزار و از ترک سپاس خدا خائف است.( سوره عادیات )

10 ـ از زیاده‎خواهی‎ها و بهره‎گیری فزون‎خواهانه از نعمت‎های دنیا اجتناب می‎کند.

11 ـ نظام جزا و پاداش و مکافات را پذیرفته و بر این اساس به دستگیری ایتام و مستمندان و نماز با اخلاص موفّق می‏شود و عمل به آن را امری مهم و جدّی در برنامه زندگی خود قرار می‎دهد و از تعاون‎های اجتماعی با دیگر همنوعان کناره نمی‎گیرد.

باور و عمل به یازده گام گفته شده، شخص را مؤمن و عابد به پروردگار تربیت می‏کند، به گونه‏ای که توان حضور دین‏مدارانه در اجتماع را پیدا کند. طرح اجتماعی دین در اصول آینده تجلّی روشن‏تری می‏یابد.

اصل دوازدهم:

اعلام موضع منفی نسبت به معبود کافران و دین آنها و اعلام جدایی رسمی اعتقادات و آیین خود از آنان » ؛ به عبارت دیگر در سوره‎های شانزده‎گانه گذشته، مؤلّفه‎های اصلی بندگی و آیین اسلامی ذکر شد و در این اصل، جدایی پیش‎آمده را اعلام می‎نماید. این اصل در سوره کافرون ـ هجدهمین سوره مکّّی ـ بیان شده است. شیوه بیان این اصل، اعلام صریح، روشن و شفّاف جدایی معبود و دین مسلمان از کافر و تأکید بر آن است؛ به گونه‎ای که معلوم شود طریق بندگی خدا، راهی جدای از طریق کفر است.

اصل سیزدهم:

پس از اعلام جدایی صفت مؤمن از کافر، مسأله مهم، داشتن اعتقاد صحیح به معبود است. مؤمن باید خدا را به توحید ذات و صفات و افعال و بی‎همتایی و نداشتن زاد و ولد بشناسد و نسبت به پیرایه‎هایی که در این موارد به خدا بسته شده، موضع منفی بگیرد. این اصل به ترتیب در سوره‎های توحید و نجم یعنی بیست و دومین و بیست و سومین سوره‎های مکّی بیان شده است. روش بیان این اصل معرفی گسترده‏تر معبودی است که پیش از این در سوره کافرون به آن اشاره شده است. در این اصل به توحید ذات و صفات و افعال و نفی وابستگی او و بی‎همتایی او در یک نوبت (در سوره توحید) و نقد تفصیلی و جداگانه افکار کافران در مسأله توحید در نوبت دیگر پرداخته شده است. ( در سوره نجم ).

اصل چهاردهم:

اصل‎های دوازدهم و سیزدهم، آغاز دعوت دینی با هدف شکل‎دهی جامعه دینی و طرح ابعاد اجتماعی دین است. مؤمن و متدیّن تربیت‎یافته در پرتو آیات الهی، به عرصه دعوت اجتماعی وارد شده و مواضع خود را به روشنی بیان می‎دارد. اعتقاد توحیدی خود را گوشزد و علیه اعتقادات توهّمی و غیربرهانی مشرکان در باب توحید و آیین آنان انتقاد وارد می‎کند. این مرحله گام چهاردهم است که در سوره نجم ـ بیست و سومین سوره مکّی ـ به آن اشاره شده است.

موارد بالا عمده اصول قرآنی است که در ضمن سوره‎های تفسیر شده در جلد اوّل این اثر گذشت. ملاحظه می‎نمایید که مهندسی فرهنگی بسیار دقیقی در این مجموعه وجود دارد که ارتباطات معنادار مراتب نزول تدریجی سوره‎ها را توضیح می‎دهد.

سوره‎های مرتبط:

حکمت الهی اقتضا می‏کرد ترتیب نزول سوره‎ها، بلندی و کوتاهی آنها و محتوای آنها دقیقا لحاظ شود. این حکمت با امر « هدایت »، که هدف نزول قرآن می‎باشد، در ارتباط است. حکمت الهی ایجاب کرده تا همراه هر اصل قرآنی، به چالش‎ها، سؤالات، تتمیم‎ها، آماده‎سازی‎ها نیز توجه شود؛ زیرا مردم در برابر پیام‎های قرآنی مواضع گوناگونی می‎گیرند. گروهی ایمان می‎آورند، گروهی انکار می‎کنند، گروهی با سؤال و ابهام مواجه می‎شوند، در گروهی دیگر انگیزه‎ها مانع پذیرش آنان است، گروهی دچار سوء برداشت می‎شوند و در نتیجه روحیه‎های مؤمن، متحیّر و دارای ابهام، کافر، تکذیب‎گر شکل می‎گیرد. برخورد با هر کدام و اتمام حجّت بر آنها، بخشی از حکمت‎های نزول سوره‎ها و آیات قرآن بوده است.

همچنان که آماده‎سازی پیامبر اکرم 6 برای دعوت مردم یک اصل است و تقویت، تربیت و هدایت وی برای برخورد با چالش‎های پیش آمده، گوشه‎ای دیگر از حکمت نزول سوره‎ها و آیات بوده است. این مطلب باعث شده تا در میان بیست و چهار سوره جلد اول و 440 آیه نازل شده در آنها تنها شاهد چهارده اصل منظّم باشیم.

البته این برداشت اول به صورت تنزیلی است و ممکن است محققین با دقت و تامل بیشتر به اصول منظم دقیقتری برسند.