موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

گفتگوی اختصاصی بلاگ تفسیر تنزیلی با استاد بهجت پور 

گفتگو با استاد بهجت پور پیرامون نظریه ایشان در مهندسی فرهنگی قرآن و کشور و نقش نگاه تنزیلی به قرآن در کشف مهندسی

متن ذیل حاصل گفتگو با استاد بهجت پور است که به صورت متن قابل استفاده برای عزیزان تنظیم کردم و سوالات و گفتگوهای اضافی را حذف کردم.

لطفا به دقت مطالعه بفرمایید. تنظیم این متن خیلی وقت برده است و لطف نمایید در صورت استفاده در جایی به جهت ترویج این نگاه، آدرس بلاگ را مرقوم فرمایید. با تشکر

استاد بهجت پور از مهندسی فرهنگی به عنوان یک صعنت یاد می کنند. صنعتی که با شما قصد سخن از آن را دارم، مرتبط با ترتیب نزول قرآن و کشف روش‎های تحول فرد و جامعه از قرآن است، لذا مطالبی را که به نظر می‎رسد در تشریح مراد از مهندسی مفاهیم دینی مناسب باشد از میان آن گفتگو، به‎عرض می‎رسانم:

در تنظیم متن سعی شد از کتب استاد و نظراتشان در سخنرانی ها و جلسات خصوصی با حلقه تفسیر هم استفاده شود.

مسأله امروز کشور ما آن است که چگونه خط انتقال عناصر فرهنگی شامل مفاهیم، معارف، ارزش‎‎ها و رفتار دینی را سامان دهیم که حداکثر همراهی و استقبال گروه‎های هدف را با خود داشته باشد، رقبای خود را با کمترین هزینه از میدان خارج کند، ومنتج به نتایج ماندگار باشد؟

به عبارت روشن‎تر، چگونه برای خارج کردن جامعه از ناهنجارهایی که عقل‎پسند نیست و اسلام آن‎ها را نمی‎پذیرد، برنامه‎ریزی کنیم و علی‎رغم واقعیت‎های موجود جامعه، و تنوع مردم نسبت به کنارزدن ناهنجاری‎ها اقدام کنیم، و هنجارهای مخالف آن‎ها را جایگزین نمائیم؟ به عرض می‎رساند در جای خود ثابت نموده‎ایم که بدین منظور چاره‎ای جز نگاه تنزیلی (ترتیب نزولی) به قرآن نداریم. (تفسیر همگام با وحی، مقدمه ج1)  

1/1- هدف از پژوهش‎های تنزیلی

هدف اساسی، شناخت روش مناسب و پایدارِ اسلامی، برای تثبیت هنجارها در جان فرد و جامعه و فرهنگ سازی در این حوزه و مقدار سهم این مقوله در منظومه مفاهیم و عناصر فرهنگی دیگر است. هدف از پژوهش آن نیست تا طرحی بر طرح‎های دیگر افزون شود، بلکه هدف آن است تا منشوری قرآنی ـ روایی و کارشناسانه عرضه کنیم که مسئولان و مدیران کشور، بتوانند موافق آن، طرح‎های خود را در باب مسائل فرهنگی سنجه کنند و آسیب‎های آن‎ها را شناسایی، و ضعف و نقص آنها را مرتفع نمایند.

 2/ 1-چارچوب نظری و روش علمی پژوهش

اصالت و ارزش قرآن در میان سائر منابع اسلامی ایجاب می‎کند تا در استخراج روش مناسب تحول و تغییر مردم ابتدا مورد توجه قرار گیرد، و دیگر منابع اسلامی به تبع او و پس از آن ‎باشند. حدیث متواتر ثقلین و احادیث ضرورت عرضه روایات معصومان: به قرآن و اینکه روایت نباید مخالف با قرآن باشد، نشان از اصالت و تقدم قرآن، در طراحی مهندسی استخراج شده از دین دارد و منابع دیگر از جمله احادیث مروی از پیامبر6 و معصومان:، تابعی از آن می‎باشند.

از اینجا به بعد را با استفاده از مقاله استاد با عنوان روش کشف الگوی مهندسی فرهنگی کشور در راهبرد فرهنگ سال هفتم پاییز 1393 شماره 27 تقدیم می کنم.

لینک مقاله: 

مرحله اول استخراج مهندسی: سامان دادن به محتویات قرآن

پیش از بیان کیفیت استخراج مهندسی از قرآن، تذکر سه مقدمه ضروری است:

1.1.  اهتمام قرآن به مهندسی

دقت در آیه‎ی 29 سوره‎ی فتح می‎رساند که قرآن، رشد و شکوفایی جامعه ایمانیِ پیرو پیامبر اکرم6 را، فرایندی چهار مرحله‎ای دانسته است: « ومثلهم فی الانجیل کزرع اخرج شطئه فآزره فاستغلظ فاستوی علی سوقه» زراعتی که پس از یک دوره زیرزمینی، ابتدا دو برگ سبز از زمین خارج می‎کند، سپس قد کشیده، تقویت می‎شود. پس از آن غلظت و استواری می‎یابد تا در نهایت به استقلال می‎رسد. مطالعه در مفاد سوره‎ها به ترتیب نزول روشن می‎کند که مرحله اول این رشد تا سوره حجر (مکی 54) شکل گرفت. [در پیوست دوم اشاره کوتاهی به این مرحله خواهم نمود.] از آن سوره تا سوره مطففین (مکی 86) شاهد عَلَم شدن و نمایان شدن اقلیت مؤمن مکه، در برابر مکیان مشرک شدیم. از سوره بقره که اولین سوره مدنی و هشتاد و هفتمین سوره در ترتیب نزول است، مواجه با جریان غلظت و استواری پیروان حضرت هستیم. این حرکت تا سوره مائده ادامه دارد. از این سوره که یکصد و سیزدهمین سوره است، شاهد استقلال جامعه پیرو پیامبر6 هستیم. در این سوره و سوره توبه (ترتیب نزول 114) به طور عمده، مواجه با توصیه‎ها و هشدار‎هایی برای دوره قطع وحی و پس از پیامبر6 می‎شویم.

قرآن با تکنیک و فنون ویژه خود، انسان معاصر نزول را که به آن ایمان آورد، از وضع نامطلوب به وضع مطلوب رساند. هدایت، گذردادن از وضع نامطلوب و رساندن به نقطه‌ی مطلوب است. آن نقطه‌ی مطلوب، رسیدن به سعادت، یعنی لذت‎های دائمی و خالص است.

آنچه در 114 سوره تعقیب شد و مطالبی که در 23 سال رسالت، تنزیل یافت، مدیریت مؤمنان در این فرایند چهار مرحله‎ای بود. با مطالعه سوره‎ها در ترتیب نزول و دقت در مفاد آیات، مخاطبان آیات و سیر تحول چهار مرحله‎ای بالا و تفکیک مطالب مربوط به مدیرتحول ( پیامبر)، از موافقان و مخالفان، و تشخیص سهم و بهره هر کدام، دست‎یابی به روش تحول آفرین قرآن ممکن می‎شود.

2/1. رابطه نزول تدریجی و ترتیب نزول سوره‎های قرآن با مهندسی مفاهیم دینی

در سیر نزول تدریجی سوره‎ها، خدای متعال مفاهیمی نو را وارد زندگی مردم معاصر نزول کردند. سپس به واکنش‎های مردم توجه فرمودند و به هرگروه از موافق و مخالف پاسخ در خور دادند. موافقان را با توصیف‎ها و توصیه‎های جدید وارد مرحله جدیدی از تغییر کردند و به چالش‎های مخالفان توجه کردند. شبهات آنها راپاسخ گفتند، پیامبر را در برابر نسبت‎ها و تهمت‎ها و رفتار ستمگرانه آنها توجیه می‎کردند. او و مؤمنان را برای رفتار مناسب در این فرایند، توجیه می‎فرمود و برای شکستن مقاومت کفار و یا اتمام حجت با آنها، آیات و سوره‎هایی را می‎فرستادند.

خدای متعال عنایت فراوانی به تبعیت پیامبر6 از روش ویژه تحول جامعه داشتند؛ آن حضرت مأمور خارج کردن مردمش از تاریکی‎های بینشی، ارزشی و رفتاری به نور و راه مستقیم بود؛ اما در روش ملزم به بهره گرفتن از قرآن بود. قرآن، به تدریج و متناسب با مراحل تغییر و تحول مردم بر وی، فرو می‎آمد و حضرت به دنبال و نه پیش از آن‎ها برای تغییر مردم اقدام می‎کرد. موافق آیات 16- 19 سوره قیامت، خدای متعال، آن حضرت را به پیروی دقیق از مقدار آیات نازل شده در هر واحد نزول، مأمور کرده بود. « لَا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ * اِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَ قُرْءَانَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْءَانَهُ * ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ».

توضیح دهم که بیان در این آیه، اشاره به توضیحات وحیانی بود که بعد از نزول آیات، برای تبیین و تشریح بیشتر آیات در اختیار پیامبر از راه وحی دیگری که می‎توان آن را سنت نامید، قرار می‎گرفت. (ر.ک: سوره نحل، آیه 44)

لذا برای شناخت روش تغییر و تحول جامعه، و کیفیت نهادینه کردن عناصر فرهنگی به نزول تدریجی سوره‎‎ها و آیات قرآن توجه می‎کنیم و سعی کرده‎ایم تا از راه بررسی ترتیب نزول قرآن، به این مهم دست یابیم.

3/1. معاصران نزول ، مصداق اول تحول آفرینی قرآن 

ظرفیت قرآن در مورد تربیت و تحول همه‌جانبه‌ی انسان، فقط مخصوص مخاطبان نخست این کتاب و عربِ هم‌عصر با پیامبر اکرم… نیست، بلکه قرآن را باید کتاب تحول انسان تا قیامت دانست؛ زیرا اولاً رسالت پیامبر اسلام… جهانى است ثانیاً حضرت محمّد… خاتم پیامبران است و ثالثاً میان محتویات اسلام با فطرت و آفرینش ویژه‌ی انسان توافق وجود دارد.این‌ها همه گواه جاودانگى و عمومیت پیام‌هاى قرآن است.

با توجه به مقدمات بالا به کیفیت استخراج  مهندسی در مرحله اول با مراجعه به آیات قرآن می‎پردازیم:

نقش تفسیر موضوعی ترتیب نزولی (تنزیلی) در استخراج مهندسی فرهنگی و لوازم آن

مطالعه ترتیب نزول در جریان فرهنگ‌سازی باید در دو مرحله انجام شود: مطالعه بر اساس ترتیب نزول سوره‎ها و مطالعه بر اساس ترتیب نزول موضوعات. در مطالعه اول، تمام قرآن به مثابه یک کل جامع در جریان فرهنگ‎سازی بررسی می‎شود و با مطالعه مراحل تدریجی نزول قرآن، کیفیت‎های مهندسی قرآن استخراج می‎شود، اما مطالعه دوم، اختصاص به عناصر فرهنگی دارد. در این مطالعه، بررسی می‎شود که این عنصر فرهنگی چه موقعی آمد و پیش از آن چه عناصری مطرح شد و آن عناصر چه نسبتی با این عنصر داشته‎اند. این عنصر چگونه عنصر ضد فرهنگی خود را کنار زد؟، چگونه ابهامات یا مقاومت‎هایی را که در برابرش شد، شکست؟ چگونه فرهنگ شد و با چه ابزاری تثبیت شد و پایش و رصد از آن به عمل آمد؟

الزامات تفسیر موضوعی تنزیلی

تذکر دهیم که سبک تفسیر موضوعی ترتیب نزولی الزاماتی دارد که در شیوه عمومی تفسیر موضوعی وجود ندارد. موافق این سبک، مفسر باید به فضای نزول آیه مربوط توجه کند. فضای نزول، مفسر را در بازشناسی فرایند فرهنگ شدن موضوع پژوهش در قرآن مساعدت می‎کند؛ لذا در هنگام بررسی مفاد آیه، به نقش سیاقی که آیه در آن وجود دارد، توجه می‎شود. همچنین به غرض کلی سوره‎ای که آیه در آن وجود دارد نیز، التفات می‎شود؛ زیرا سیاقی که آیه در آن قرار دارد و غرضی که از نزول سوره برای مخاطبان سوره وجود داشته است، دو عامل پیوندآیه با فضای نزول هستند.

چون هدف از تفسیر در این سبک، کشف فرایند فرهنگ شدن یک عنصر فرهنگی در جان و جامعه مسلمانان است، مرتبه نزولی سوره، والحاقی بودن آیه‎ی مربوط به سوره یا عدم آن، مورد توجه دقیق قرار می‎گیرد. این نکته دستاوردهای مهمی در فهم روش الهی فرهنگ‎سازی دارد. از این راه، می‎توان دریافت که عنصر فرهنگی مورد پژوهش پس از چه مفاهیم و عناصری در هندسه زندگی دینی مردم وارد شد و شخصیت ایمانیِ پیشینی، بر موضوع مورد پژوهش چه میزان بوده است؟ می‎توان به شبکه‎های طولی و عرضی مفاهیمی که قرآن در کنار عنصر فرهنگی مربوطه مورد توجه قرار داده، دست یافت و معناداری این شبکه از عناصر را در ظرفیت و تحمل جامعه هدف بررسی کرد. به مَثَل اگر موضوع قرآن و ایمان به آن در سوره تکویر ـ سوره هفتم قرآن در ترتیب نزول ـ مطرح می‎شود و مفاهیمی کلیدی مثل ربوبیت و عبودیت پروردگار، باور به رسالت پیامبر (ص)، دغدغه مندی مردم از آینده و خواست آنها برای هدایت به راه مستقیم مقدم بر آن شده است، می‎توان نتیجه گرفت که ضرورت کشاندن مخاطب به سمت قرآن و بهره‎گیری از آن، تنها در صورتی ممکن می‎شود که مفاهیم پیشین در وی درونی شده باشد و او خود شخصیتی پذیرای ربوبیت خدا، پذیرای رسالت پیامبر، هراسان از آینده نامطلوب، مایل به اطاعت از خدا و یاری‎خواه از او برای راهنمایی به راه درست باشد. آن‎گاه هست که دعوت و ترغیب وی به سوی قرآن، نتیجه می‎دهد. همچنین هم‎عرضی بیان برخی عناصر مثل نماز با زکات و ترک زنا با ترک قتل، می‎تواند برای پژوهشگر، باب مطالعه فهم ظرفیت تحمل ایمانی فرد و جامعه را هموار کند.

نکته دیگر آنکه در تفسیر موضوعی ترتیب نزولی (تنزیلی) به جدیت به مخاطب آیات در بیان عنصر مورد بحث توجه می‎شود. توضیح آنکه مخاطبان آیات قرآن سه گروهند. پیامبر اکرم6 که مسئولیت تلاوت و تبیین و تشریح عنصر فرهنگی مورد بحث و راهبری مردم در خروج از ناهنجارها و درونی کردن هنجارها را در بین مردم دارد. مؤمنان که آیات در ترتیب نزول برای درونی شدن عنصر مذکور برای آنها نازل شده است و مخالفانی که در برابر تغییر، واکنش منفی نشان می‎دهند. سوره‎های قرآن و آیات، با هر سه گروه و یا درباره‎ی هر سه گروه، سخن گفته است، و برای هر کدام، راهی غالباً ویژه در مسیر فرهنگ‎سازی پیموده است. با مخالفان بحث را در گره‎های کورعقلی، علمی و معنوی که برای آن‎ها پیش آمده، ادامه داده است، تا بلکه بازشدن گره‎ها، آن‎ها را به همراهی با جریان اصلاح تشویق کند و یا حداقل با آن‎ها اتمام حجت کند. با پیامبر6 درباره‎ی راهبرد‎ها و روش‎ها سخن گفته و از چالش‎ها و پیش‎آمدهای پیش‎ رو پرده برداشته و در هنگام درگیری، به دلداری و تسلیت خاطر و راهنمایی وی، برای گذر از مشکل پدیدآمده اقدام کرده است؛ و مؤمنان را به تبع همراهی و آمادگی‎هایشان در مسیر نهادینه شدن آن عنصر فرهنگی، در کنار دیگر عناصری که شخصیت ایمانی آنها را می‎ساخت و آن‎ها را در خروج هرچه سریع تر از شقاوت و وصول به سعادت مساعدت می‎کرد، راهنمایی می‎فرمود.

چون سبک تنزیلی موضوعی، شناخت فرایند‎های تحولی بر اساس خواست و رغبت مردم است، و نوع استقبال از پیام‎های دینی، در سرعت و کندی راهبری‎های مردم، دخالت کامل دارد، توجه به مخاطب در این سبک، کمال اهمیت را داشته، و برای محقق، این پیام را دارد که در طراحی مهندسی فرهنگی دچار در هم آمیختگی و سردرگمی در فرایند ویژه هر گروه نشود.

با عنایت به این نکته، مجموعه دستورالعمل‎های مرتبط با رهبران و مدیران فرهنگی، از مؤمنان و مخالفان تفکیک می‎شود و مفسر، در فهمی دقیق به روش درست درونی کردن عنصر مورد پژوهش دست می‎یابد.

نکته دیگر آنکه در تفسیر تنزیلی موضوعی به ویژگی‎های عرب معاصر نزول و تفکیک آن از عناصر فطری و مشترک انسانی توجه می‎شود و مفسر باید با دقت و موشکافی، به جداسازی آنچه احیانا مرتبط با دل‎مشغولی‎های عرب معاصر نزول بوده، از آن هدایت‎هایی که در جنبه‎های مشترک، انسان‎ها را به حرکت وا می‎دارد، بپردازد.

مرحله دوم استخراج مهندسی: سامان دهی به محتویات سنت

سنت، منبع دومی است که در استخراج مهندسی‎ها کمال اهمیت را دارد. مراد از سنت، گفتار، رفتار، تقریر و تأیید معصومان: است. چگونه باید روایات را تدوین کنیم و سامان دهیم که تکلیف خود را در کشف روش تربیت و فرهنگ‌سازی بر اساس روایات اهل بیت بیابیم؟

بهترین راه آن است که روایات معتبر را بر اساس قرآن و تابع مهندسی قرآن، سامان دهیم. 

گونه‎های استفاده از روایات در مهندسی

پس از گردآوری آیات موضوعی بر اساس ترتیب نزول، باید مجموعه روایاتی را که از معصومان رسیده و نقش تبیین و تفصیل هر یک از آیات را دارند، ذیل آیات بیاوریم تا مهندسی اسلام را ترسیم نماییم. مثلا اگر درباره توحید تحقیق می‌کنیم، باید روایات مُبَیّن درباره هر کدام ازانواع شرک یا توحید ربوبی یا شرک و توحید عبادی را ذیل آیات مرتبط جمع‌آوری نماییم.

کیفیت  سامان دهی و ترتیب روایات

نکته لازم آنکه در سامان دادن روایات، باید به ترتیب زمانی آن‎ها نیز توجه داشت و حتی‎المقدور زمان صدور و شرائط صدور آن‎ها را مراعات کرد. روایات هر یک از معصومان: را به ترتیب زمان رسالت پیامبر6 و امامت ائمه بررسی کرد و به اختلافی که ممکن است از این جهت در روایات بروز کرده باشد، توجه کرد.

مرحله سوم استخراج مهندسی: تعمیم جامعه هدف از راه  انطباق مردم بر آیات

در این مرحله‎ی مهندسی، بایستی به جری و تطبیق جامع روی آورد؛ یعنی کل قرآن را از رابطه‎ای که با مردم معاصر نزول داشته، منفک کرده، و بر کل جامعه جدید (به طور مثال ایران) تطبیق نماییم. بنابراین از تطبیق بر گروه یا فرد خاص فراتر رفته‌ایم.

در روایات، بر این مطلب تأکید شده که قرآن درباره تمام امت‌ها تا روز قیامت جاری است، بنابراین باید خود را به قرآن عرضه کنیم و ببینیم اگر قرآن می‎خواست امروز با ما سخن بگوید، چه می‎گفت؟ اما جری و تطبیق هر دوره و هر فردی، اقتضائات خاص خود را دارد؛ بنابراین لازم است در این مرحله، دقیقا مشخص شود بر اساس داشته‎های دینی با محوریت قرآن ـ که در مراحل اول و دوم گردآوری و جمع‌بندی می‌شودـ باید چگونه اقداماتی در مواجهه با مجموع جامعه ایرانی امروزی انجام دهیم؟

مثلا در باب حجاب در ایران، باید از کجا شروع کرد؟ آیا با جامعه‌ای مواجهیم که نسبت به این آموزه بیگانه است و باید از آشنا کردن جامعه با مفهوم و حدود حجاب آغاز نمود؟ یا آنکه جامعه ایرانی در مرحله پایش فرهنگی است؛ یعنی حجاب را پذیرفته‎اند، اما در اثر عواملی به‎تدریج از این وظیفه دینی فاصله گرفته است و در حال برگشت و عقب‎گرد از پوشش اسلامی قرار دارد؛ در نتیجه بر مدیران فرهنگی فرض است تا صرفاً نسبت به مسأله پوشش اسلامی آسیب‌شناسی کنند و موانع پیش روی بقاء و رشد و توسعه فرهنگ حجاب را برطرف کنیم؟ به تعبیری دیگر، آیا جامعه ما مثل جامعه جاهلی است و مثلا از نظر عفت جنسی در بدترین شرائط است و ما باید آرام‌آرام مقدمه‌چینی کنیم تا به حجاب برسانیم، یا ارزش پوشش در جامعه‎ی گذشته ما نهادینه شده است و جامعه امروزی این ارزش را آرام آرام از دست می‎دهد و باید با نهی از منکر جلوی این بازگشت را بگیریم و مراقب افتادن آحاد جامعه در دام گرفتاری‎های جنسی باشیم؟ آیا بیماریم و باید سالم شویم، یا سالمیم و رو به بیماری هستیم و باید جلوی شیوع و خطرسازی بیماری را بگیریم؟ یا با ترکیبی از این شرائط مواجهیم و باید از هر دو راه استفاده کنیم؟

مهندسی عفاف و پوشش، به جنبه‎های گسترده وعام فرهنگ سازی توجه دارد و به معدل عمومی جامعه و مردم توجه می‎کند. باید وضعیت عمومی مردمِ یک جامعه را در نظر بگیریم و بدانیم این جامعه به عنوان جامعه‎ی هدف، چه جامعه‎ای است؟ مردم این جامعه، چه چیزی را پذیرفته‎اند و با چه چیزی مشکل دارند؟ چه چیزی را زشت می‎دانند و مرتکبش نمی‎شوند و متوجه زشتی کدام منکر نمی‎شوند و درباره‎اش جامعه‎باوری و جامعه‎پذیری اتفاق نیفتاده است؟

از آنجا که بدون این تطبیق، ممکن است هزینه و امکانات فرهنگی و تبلیغی یک کشور در غیر محل خود صرف شود، نمی‎توان از نتائج به دست آمده از این طریق چشم‎پوشی نمود. به عنوان مثال ممکن است مجریان فرهنگی یک حکومت دینی، برای مقابله با مشکل بدپوششی، در حوزه تنظیم روابط جنسی هزینه کنند، در حالی که اساسا مسأله‌ی جامعه‎ی مخاطبش، چنین امری نیست و مثلا تذکر درباره پوشش، برای اصلاح وضعیت ناهنجار کافی باشد.

مرحله چهارم استخراج مهندسی: تعمیق انطباق

گذشت که ملاک مرحله سوم، معدل جامعه است و اگر به درستی معدل‌گیری کنیم، می‎فهمیم مجموع افراد این جامعه تاکنون چه مقداری از معارف صحیح را می‎دانند و کدام برنامه فرهنگی برای آن‎ها اولویت دارد؟

البته علاوه بر برنامه‌ریزی برای کلیت جامعه و پیش‌برد آن به سوی اهداف دینی، باید برای گروه‎هایی که از این معدل پایین‌ترند، برنامه‌های فرهنگی خاصی داشته باشیم که رشد گروه‌های پیش‌رو متوقف نشود و دسته اول به حد متعادل جامعه برسند.

این نکته در سیره اهل بیت مورد توجه است. گاهی مطلبی به کسانی گفته می‌شد که مورد نیاز یا حتی به مصلحت همگان نبوده است، لذا خود ائمه :، مخاطب خاص را توصیه به کتمان کلام‌شان می‌فرمودند و در مواردی جواب‌های متفاوتی به سؤال واحد از ایشان نقل شده است. در برخی موارد از بررسی دقیق روایت، می‌توان به علت این تفاوت‌ها پی‎برد.

تفاوت کلیت جوامع در توجه به اقتضائات گروه‌های مختلف نیز در آن مشاهده می‌شود که در اینجا به یک نمونه اشاره می‌گردد:

1)        در قرآن مراحل و مراتب مختلفی برای اهل ایمان ذکر شده که دو مسأله نسبت به هر گروه در مطالعه تنزیلی مورد دقت و بررسی قرار می‌گیرد: یکی احکام و اقتضائات هر گروه و دیگری پایه‌های فرهنگ‌سازی قرآن برای رساندن گروه‌هایی از آحاد جامعه به این مراتب متفاوت مثل مؤمنان، صالحان، تسلیم شوندگان کامل و محسنان.

کسانی که در صدد مهندسی فرهنگ جامعه خود بر اساس قرآن هستند نیز به این مسأله توجه کافی داشته باشند. به عنوان مثال، باید برای کودکان که هنوز فرهنگ جامعه در آنها نهادینه نشده است و در نقطه آغازند و دفاع و چالش چندانی در قبال فرهنگ قرآنی ندارند، نقطه شروع دقیقی را تعریف کرد تا بتوان ضمن حفاظت از ارزش‎های فرهنگی و پیش‎گیری از ضد ارزش‎ها، ایشان را به رشد و استقلال فرهنگی نسبت به نسل پیشین رساند.

قرآن با ویژگی جامعیت، هم برای مربی برنامه دارد و هم برای متربی؛ مربی باید به طور کامل و نظام‎مند بداند چه حوادثی بین پیامبر خدا 6 و دشمنان او گذشته، تا بتواند در موارد مشابهی که مواجه می‎شود، بر اساس الگوی قرآنی تصمیم و عمل درست را از خود بروز دهد. اما مسأله این است که آیا همه این مطالب را باید به همه متربیان نیز (در هر سن و با هر سنخی) گفت؟ این گروه‌ها نیازمندی محدودتری دارند و با محتوای محدود و روش مشخصی می‎توان ایشان را به پاسخ نیازمندی‎هایشان از قرآن رساند.

ما باید پله‎های انتقال این مفاهیم را بر اساس روش قرآن ـ که روشی آسان است ـ  استخراج کنیم و بگوییم برای هر مخاطبی، چه مطالبی را، تا چه اندازه و با چه روشی باید گفت؟ چه مراحلی را باید با سرعت زیادی طی کرد؟ به چه مسائلی نباید پرداخت، مگر اینکه خودش بطلبد؟ و ...

در این مرحله باید از کسانی که حوزه فعالیت‏شان مربوط به مخاطبان خاص وعلوم ارتباطات است، مشاوره گرفت تا در نحوه انتقال عناصر فرهنگی به مخاطبان اظهار نظر کنند.

نمونه ای ازآیات  مرتبط با موضوع فرضی عفاف و پوشش که در ترتیب نزول  بررسی می‎شود و تحلیل‎هایی که مورد توجه قرار می‎گیرد ذیلا به عنوان نمونه ذکر می‎شود: تذکر دهم که این پژوهش اخیرا برای شورای عالی انقلاب فرهنگی صورت گرفت و در دسترس ایشان است.

آیه مورد بحث هفتمین آیه بحث و در سوره هشتم از ترتیب نزول قرآن است. هدف سوره تبیین ضرورت دعوت پیامبر بر پایه قرآن است. قرآنی که آیاتش در حافظه او قرار گرفته و نسبت به عدم فراموشی آن، تضمین داده شده است.

آیات مورد بحث، پس از مجموعه ای از آیات نازل شد که مفاهیم پایه‎ای را بیان می‎کرد. در مقدار فرو آمده گذشته چند گام برداشته می‎شود:

1- احساس نیاز به ربوبیت (مالکی که از منظر مالکیتش به تربیت می‎پردازد)  در سوره علق مکی 1،

2- پذیرش تفاوت فرجام‎ها بر اساس عملکرد‎ها از سوی پروردگار (قلم مکی 2)،

3-  پذیرش رسالت پیامبر و مراقبت از سرکشی در برابر او در سوره مزمل (مکی 3)،

4-  هشدار شدن از سوی پیامبر به نیابت از پرورگار بزرگ در سوره مدثر (مکی 4)،

5- ابراز بندگی و اطاعت و تقاضای دست‎گیری از پروردگار از سوی مردم هشدار شده و متقاضی شدن راه‎یابی به راه استوار  در سوره حمد (مکی 5)،

6- روشن شدن قرآن به عنوان کتابی که راه استوار را نشان و انسان را برای استواری شخصیت یاری می‎کند.

توصیه مذکور در سوره اعلی (مکی 8) پس از پیموده شدن این گام‎ها صورت گرفته است. بنابراین باور به مفاهیم گذشته، نقش پیش زمینه درفرایند تحول مردم دارد.

این سوره مربوط به مرحله اول تحول پیروان پیامبر است که تا سوره حجر مکی 54 ادامه داشته است. مخاطب آیه پیامبر اکرم است. موافق آیات سوره، ایشان مأمورشدند تا مردم را با قرآن تذکر دهند و به همین مناسبت، اصل کلی رستگاری انسان مطرح شده است.

درباره آیه توجه به چند نکته ضرورت دارد:

ا. فلاح و فوز دو واژه مترادف اما با اندک تفاوت هستند. در واژه فوز کامیابی و رسیدن به مطلوب نهفته است، اما در واژه فلاح، رستگاری و رها شدن از چنبره مشکلات. استفاده از واژه فلاح به جای فوز با مفاهیم مطرح شده در سیر نزول سوره‎ها تناسب دارد. در این سیر خدای حکیم مردم را با دغدغه از آینده مخاطب قرار داد و مأموریت پیامبر را هشدار و انذار مردم شمرد. با این دغدغه‎ها پیش از درخواست کامیابی، اول خواست مردم پیدا کردن راه رهایی از خطرات آینده است، لذا از واژه فلاح استفاده شد.

ب. تعبیر « من تزکی » اشاره به اراده و انتخاب انسان دارد. یعنی رستگاری محصول گزینش و خواست افراد است و دستگاه دعوت دینی اعم از خدا و پیامبرو قرآن ومفاهیم تحول ساز تنها در صورتی به نتیجه مطلوب می‎رسد که مخاطب خود خواهان رستگاری باشد.

ج. تزکیه نمو و رشد است. رشدی که در نتیجه ترک ناشایست صورت می‎گیرد. به عبارت روشن انسان با مطالعه در احوال درونی خود، نقص و ضعف‎هایی مشاهده می‎کند که موجب سقوط و عامل شقاوت و سختی او در آینده هستند. او باید برای زدودن آنها و هرس کردن این ناروا‎های درونی تلاش کند تا شخصیت  انسانی او همچون درختی سالم رشد کند.