در این مطلب قصد دارم شما عزیزان را با یکی از مباحث مهم در قرآن که خیلی به آن توجه نشده است، آشنا کنم و آن مقوله ی گامهای تحول در قرآن است. از آنجا که یکی از مطالب انحصاری تفسیر همگام با وحی این موضوع است و گامهای تحول قرآن فقط با نگاه تنزیلی به قرآن قابل پیگیری است، لذا توجه شما را به مطلب ذیل جلب می کنم.
این بحث را که در کتاب مهارت های بیان تفسیر در درس پنجم مطرح شده است، در چند مطلب آینده پیگیری می کنیم.
گام تحول
یکی از مباحثی که در توصیف سورهها از اهمیت بالایی برخوردار است، گزارش گام تحول است. البته ارائهی این بحث در مجالس تفسیری به ترتیب نزول مناسبتر است؛ چرا که در آنها مخاطبان منتظر شنیدن بحثهای مرتبط با مهندسی فرهنگی هستند؛ از آنجا که از ترکیب منظم گامهای تحول، سلسلهای از گامهای تحولآفرین بهدست میآید، این مباحث راهگشای مدیران کشور در مهندسی فرهنگی کشور میباشد.
گام تحول، کلیدیترین موضوعی است که مطالب پراکندهی یک یا چند سوره را گرد هم جمع میآورد و یک گرانیگاه و مرکز ثقل برای نشان دادن سیر تحول مردم در قرآن میباشد. در این بحث، تناسب کل قرآن در نحوهی فرهنگسازی مفاهیم، توضیح داده می‌شود.
تأمل در آیهی اول سورهی ابراهیم روشن میکند که تغییر و تحول در فرهنگ جاهلی معاصر نزول و تبدیل آن به فرهنگ نورانی قرآنی، از راه توجه به سه مؤلفه شکل میگیرد. فرهنگ جاهلی که باید افول کند، فرهنگ اسلامی که باید تعالی یابد و تواناسازی مربی (بهعنوان محور تعالی).
گام تحول، موضوع اصلی تغییر و تحول است و از کنار هم قرار دادن این گامها، که کل فرایند تغییر و تحول را نشان میدهد، مهندسی تحول فرهنگی شکل میگیرد. تغییر و تحول، یک مرحله و یک گام نیست؛ بلکه سلسله گام‌هایی است که برای رسیدن به هدفِ ذکرشده، برداشته می‌شود. این موضوع را در تفسیر همگام با وحی، مورد توجه قرار دادهایم. بهنظر میرسد در پرتو نگاه به نزول تدریجی قرآن و سیر نزول، میتوان به مدل مهندسی فرهنگی در قرآن، دست یافت.
برای روشن شدن ابعاد و جوانب بحثِ گام تحول، توجه به مطالب ذیل، ضروری است.
سه ویژگی سلبی گام تحول
برای کشف گام تحول، باید به نکاتی که به اصل تحول می‌پردازد، توجه کرد. این نکتهها، جنبههای سلبییی است که باید در فرایند کشف گام تحول، مورد نظر قرار گیرند. جنس گام تحول، از جنس مواد اصلی تغییر و تحول مردم و جامعه است. در تحقق تغییر، عواملی چون پیام، مدیر تحول، مدیر اجرایی تحول، مخاطب تحول، و ویژگیهای منحصر بهفرد او، و نیز ویژگیهای مشترک مخاطبان دخالت دارد. مراد از گام تحول در قرآن، پیامی است که جنبهی مشترک مخاطبان قرآن را مورد توجه قرار میدهد. بنابراین، مدیر، مدیر اجرایی، ویژگیهای مخاطب عرب معاصر نزول، و چالشهای احتمالی که مانع پیشرفت برنامه تحولند، از دایرهی گامهای تحول خارجند؛ لذا توجه به حداقل سه نکتهی سلبی، در تشخیص گامهای تحول ضروری است:
1. رسول اکرم و آیات و سورههایی که به ایشان بهعنوان مجری تحول، توصیه، دلداری، تسلی خاطر و ... میبخشد، جز مواردی که دستور به اجرای گامی از گامهای تحول است، از بحث خارج است و در اصول تحول، داخل نیست؛ رسول اکرم مربی و مجری تحول است و تواناسازی او هرچند در فرایند ایجاد تحول دخالت دارد، اما در ماهیت تحول، داخل نیست. او مانند مهندس یا آرشیتکت است که وجود او و تقویت تواناییاش، از لوازم تغییر و تحول هست، اما خودِ تحول نیست. پس سورهها و آیههای مرتبط با تواناسازی حضرت، باید از اصول تحول خارج شود.
2. گام تحول، اشاره به فرایندی فطری و قابل سرایت و جریان در عموم مردم و جوامع است؛ پس نباید با ویژگیهای عربی، یکسان شمرده شود. بنابراین باید کمال دقت را بهخرج داد تا گامهای تحول، با اقتضائات جامعهی عربی و معاصرانی که آیهها و سورهها بهمناسبت آنها فرو آمده است، در هم آمیخته نشود.
3. گام تحول با چالشها نیز، این همانی ندارد؛ چالشها نتیجهی تعقیب گامهای تحولند. پیامبر اکرم در تعقیب امر تحول‌آفرینی در مردم، با نزول سورهها و آیهها راهبری میشد. ابتدا مفهوم و یا مفاهیمی تحولساز را دراختیار مردم می‌گذاشت؛ اما مردم دربرابر این مفاهیم تحولآفرین، واکنش یکسانی نداشتند؛ گاه با آن برخورد اثباتی، و در مواردی برخورد سلبی میکردند. برخوردهای سلبی گاه توسط عموم، و درموارد فراوانی ازسوی چهرههای مُوَجّه جامعه و بزرگان اقوام و صاحبان قدرت و ثروت اتفاق میافتاد. در اینباره، سورهها و آیههایی فرود میآمد و پیامبر را برای گذر از این چالشها، راهبر میشد. این چالشها نیز گام تحول بهشمار نمیآیند.
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.