شناسه و توصیف سوره تکاثر (به زودی در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی استاد عبدالکریم بهجت پور)
به مناسبت کلمات استعمال شده در آیة اول سوره، آن را "التکاثر" و "الهاکم" نامیدهاند. برخی از مفسران سوره را مدنی می‌دانند، اما به اعتقاد اکثر مفسران و اندیشمندان علوم قرآن، سورة تکاثر در مکه نازل‌شده است. این سوره در تمام روایات گرد آوری شده در جداول مسند، غیر مسند، و ترکیبی ترتیب نزول، در ردیف شانزدهم پس از سورة کوثر و پیش از سورة ماعون قرار دارد. سورة تکاثر در ترتیب مصحف رسمی در جزء سی‌ام قرآن، ردیف صد و دوم بعد از سورهی قارعه و قبل از سورهی عصر قرار گرفته است و هشت آیه دارد.
مقصود سوره
برحذر داشتن مردم از اشتغال به فزون طلبیهای کور بهره ها ی دنیا در فرصت عمر؛ با توجه به آثار شقاوتبار آن.
محتوای سوره
سوره یک بخش است. در آغاز با خطاب به دنیاطلبان، آن‌ها را از عمق فاجعهای که به آن دچارند، آگاه می‌کند و از عواقب این دنیازدگی و گرفتاری در آتش جهنم بیم میدهد. آن‌گاه یادآور می‌شود که این افراد باید در برابر نعمت‌های الهی داده شده در دنیا پاسخگو باشند.
ارتباط سوره
بررسی مجموعه پانزده سوره‌ای که پیش از این سوره نازل شده است، نشان میدهد روش اساسیِ تغییر جامعة جاهلی هشدار است. گام‌هایی که در سوره‌های مدثر، تکویر، اعلی، لیل، فجر، عصر و عادیات برداشته شده، مصادیق این هشدارها و بیم‌هاست. موضوع غالب پانزده سوره نازل شده تا کنون، بیان آسیبها ی وضع موجود انسان ها و راهکارهای اجمالی درمان آن‌ها است. البته با توجه به نقش هشداری پیامبر اکرمص در غالب سوره ها به درگیری‌های میان وی و مخالفان نیز توجه شده است.
خداوند متعال پس از آنکه در سورة عصر (مکی 13) برنامهی استفاده از سرمایة عمر را بیان، و در سورة عادیات (مکی 14) از آفت قدر ناشناسی انسان از نعمت های پروردگار نعمت بخش یاد کرد، آن گاه در سوره کوثر راه قدر شناسی را در مثال پیامبر اکرم6 تعلیم داد. سپس در سورة تکاثر (مکی 16) زیاده‌خواهی‌ها را عامل دل‌مشغولی و فرصت‌سوزی، بلکه موجب سوء استفاده از عوامل غیردنیوی برای آباد کردن و گسترش دنیا برشمرد و انسان‌های این‌گونه را گرفتار آتش دانست بنابراین هر چند سورة تکاثر تداوم اصل سرزنش و بیمی است که از سورة مدثرآغاز شد، اما به مانع دیگری برای تغییر، یعنی اشتغال به افزون‌خواهی در شهوت، جاه، مقام، ریاست، فرزند، اموال و ...، و اشتغال به آبادانی دنیا و بسط آن، توجه، و به انسان‌ها از گرفتاری در دام آن‌ها هشدار داده است؛ به عبارت دیگر، جلوگیری از زیان سرمایه‌های انسانی که در سورة عصر (مکی13) آمد، با دو آفت ناسپاسی پروردگار نعمت دهنده (رابطة انسان با خدا) و اشتغال به کسب بهره ها و فزون‌خواهی‌های دنیا، (رابطة انسان و طبیعت) روبه‌روست. در سورة عادیات (مکی 14) به آسیب اول و در این سوره (مکی 16) به آسیب دوم توجه شده است.
شأن نزول
سبب‌هایی برای نزول این سوره روایت شده است، که برخی با فضای حضور پیامبر9 در مدینه ارتباط دارد[1]؛ با توجه به جایگاه سوره که به سال‌های آغاز رسالت آن حضرت9 باز می‌گردد. ظاهراً صحیح‌ترین سبب نزول آن است که واحدی نیشابوری بیان داشته است:
«دو قبیلة قریش، یعنی بنی‌عبدمنافبنقصی و بنیسهم بن‌عمرو، فزون‌خواهی و تکاثر را آغاز کردند و بزرگان خود را شمردند، تا آنکه اشراف بنی‌عبدمناف بیشتر از قبیلة دیگر شد. آنان گفتند: اگر زنده‌های ما از شما کمترند، اما مردگان ثروتمند و بزرگ ما از شما بیشترند! به‌دنبال این ادعاء شروع به شمردن مردگان در قبرستان کردند و در نتیجه تعداد قبیلة بنیسهم بیشتر شد.»[2]
البته بدیهی است که سبب نزول، مفاد و مقصود آیه و معانی جامع و والای سوره را محدود نمی‌کند.
سبب نزولی که سوره را به مدینه مرتبط کند، مربوط به قصهای منقول از ابی بن کعب است؛ در این افسانه گفته شده که پیش از نزول سوره تکاثر مسلمانان سوره‌ای بلند میخواندند که بخشی از آن مربوط به حرص و فزون‌خواهی فرزندان آدم بود. چون افسانه تحریف قرآن باطل است، اعتنا به این روایت منقول، جایی ندارد. و قطعاً حتی احتمال ضعیف مدنی شمردن سوره نادرست است. افزون آنکه فضای سوره با برخورد های شدید ابتدای دعوت اسلامی با فرهنگ جاهلی و مبارزه با افتخارات موهوم عرب جاهلی در این زمان تناسب کامل دارد.
گام تحول
برحذرداشتن مردم ازفرصت سوزی هایی که سرگرم شدن به فزون خواهیهای دنیوی در پی دارد.
فضیلت سوره
در فضیلت تلاوت سورة تکاثر در حدیثى از پیغمبر اکرم9 مى‌خوانیم:
«مَنْ قَرَأَهَا لَمْ یحَاسِبْهُ اللَّهُ تَعَالَى بِالنَّعِیمِ الَّذِی أَنْعَمَ عَلَیهِ فِی الدُّنْیا وَ کَانَ کمَنْ قَرَأَ أَلْفَ آیَةٍ؛[3] کسى که آن را بخواند، خداوند در برابر نعمت‌هایى که در دنیا به او داده، به محاسبة او نمی‌پردازد و پاداشى به او مى‌دهد که گویى هزار آیهی قرآن را تلاوت کرده است.»
این فضیلت روشن می کند تلاش برای کسب و داشتن مال ، قدرت، و دیگر نعمت های دنیوی امر ناهنجاری نیست؛ به طور مثال تحصیل مال که به تعبیر قرآن درآیه 5 از سوره نساء موجب پایداری و برپایی زندگی زندگی است، امری مطلوب است. اما تحصیل و داشتن مال آسیب هایی دارد که باید از آن حذر کرد؛ آسیب های طلب روزی و نعمت های دنیا زمانی است که انسان را به خود مشغول و از آخرت باز دارد. قرائت سوره مانع توجه آسیب مذکور به انسان می شود؛ چون در نگاه جامع و کامل دینی، بهرهگیری درست و بدون آسیب از نعمت‌های دنیا بخشی از زندگی مطلوب و شایسته دینی است، در این روایت روشن می شود که تلاوت کننده با رهایی از آسیب گفته شده، بر تحصیل فرصتهای دنیوی مؤاخذه نمیشود، و چون پرهیزی که در سوره تکاثر از اشتغال آسیبزا به فزون‌خواهی‌های دنیوی میدهد، اجمالی از حقیقتی است که تفصیل آن در قریب 1000 آیه قرآن وارد شده است، و تلاوت آن را معادل خواندن این مقدار آیه از قرآن دانسته است.
جهت تهیه تفسیر با دفتر موسسه تماس حاصل فرمایید.
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.