بهمناسبت تعبیرهایی که در ابتدا و انتهای سورهی مسد آمده، این نامها بر آن سوره گذاشته شده است: «تبت»، «أبیلهب»، «المسد»، «اللهب» و «تبت یدا أبیلهب».
این سوره بهاتفاق همهی دانشمندان علوم قرآن و تفسیر، مکی است. بنا بر تمام جدول‌های مسند و غیرمسند و ترکیبی، ششمین[m1] سوره، پس از سورهی حمد و پیش از سورهی تکویر، بر پیامبر اکرم6 نازل شده است.
این سوره در ترتیب مصحف رسمی در جزء سی‌ام قرآن، ردیف صد و یازدهم، پس از سورهی نصر و پیش از سورهی اخلاص قرار دارد و مشتمل بر پنج آیه است.
مقصود سوره
اعلام غضب الهی و تصریح به عذاب قطعی دو تن- یک مرد و یک زن- از نزدیکان پیامبر6 که وی را تکذیب و سدّ راه جریان تبلیغی او بودند.[m2]
محتوای سوره
مجموع سوره یک بخش است که با اعلام حکم قطعی خداوند دربارهی نابودی و هلاکت ابولهب، باوجود بهرهمندیاش از داشتههای فراوان، آغاز می‌شود و با اعلام الحاق همسرش امّجمیله به سرنوشت او، پایان می‌یابد.
ارتباط سوره
با شروع دعوت رسمی پیامبر اکرم6 و بیان پیامهای دین اسلام و گام‌هایی آن حضرت که در جهت تغییر جامعهی جاهلی بر می‌داشت، چالشهایی متوجه ایشان میشد. پیامهای بیدارگر اسلام، ابتدا رهبران جریان جهالت را به واکنش واداشت؛ طاغیانی هم‌چون ابوجهل (بزرگ قریش) و ولید بن‌‌مغیره (از زیرکان و داهیان عرب در شعر و بلاغت)، بلکه اکثر صاحبان ثروت، قدرت و اشرافیت مکه، درمقابل این دعوت جدید، صف بستند و به شیوههای مختلف، آن حضرت9 را آزار و اذیت میکردند. در سورههای گذشته، به تناسب پیشرفت دعوت اسلام از این جریان معاند، با عنوان کلی صاحبان ثروت و قدرت یاد میشد و در سورهی حمد از این‌که این دسته از مردم که با وجود بهرهمندی از نعمتها، مشمول غضب الهی هستند، یاد شده. در برخی از سورههای گذشته، به اشخاصی از آن‌ها اشاره شد که اقدامات خصمانهی ویژهای داشتند؛ در سورهی علق از ابوجهل، و در سورهی مدثراز ولید، سخن بهمیان آمد.
یکی از بدترین انواع اذیت و آزارها، مخالفتها و هجوها و آزارهای عملی عموی پیامبر9، عبدالعزی، بود که او را با کنیهی ابولهب صدا میزدند. او به همراه همسرش، بیشرمانه به آزار و هجو پیامبر6 میپرداخت و در مجامع عمومی یا خصوصی و فامیلی، دیگران را علیه پیامبر9 می‌شوراند، تا آن‌جا که گفتهاند: ابولهب برای آزار پیامبر9، دستور داد دو پسرش، دو دختر پیامبر9، یعنی رقیه و امّکلثوم را طلاق دهند. همسر خود او نیز علاوه بر هجو حضرت9، بر در خانهی آن حضرت هیزمهای خاردار میریخت، تا وی در رفت و آمد دچار مشکل شود. سورهی مسد به بیان عواقب وخیمی که در انتظار ابولهب و همسر اوست، اختصاص دارد.
شأن نزول
هنگامی که مقرر شد پیامبر اکرم9، مردم را آشکارا به اسلام فرا خواند، بر فراز کوه صفا آمد و فریاد زد: «یا صباحاه!» (عرب این جمله را زمانى مىگفت که مورد هجوم غافلگیرانهی دشمن قرار مىگرفت. آنان براى این‌که همه را با خبر سازند و به مقابله برخیزند، صدا مىزدند: «یا صباحاه!» انتخاب کلمهی «صباح» بهخاطر این بود که هجوم‌هاى غافلگیرانه غالباً در اول صبح واقع مىشد). هنگامى که مردم مکه این صدا را شنیدند، گفتند: «کیست که فریاد مىکشد؟» گفته شد: «محمد است». جمعیت به سراغ حضرتش9 رفتند. او قبایل عرب را با نام صدا زد، و پس از آن‌که جمع شدند، فرمود: «به من بگویید اگر به شما خبر دهم که سواران دشمن از کنار این کوه به شما حملهور مىشوند، آیا مرا تصدیق خواهید کرد؟» در پاسخ گفتند: «ما هرگز از تو دروغى نشنیدهایم.» فرمود: «إنى نذیر لَکمْ بَینَ یدَی عَذابٍ شَدِیدٍ؛ من شما را دربرابر عذاب شدید الهى انذار مىکنم (شما را به توحید و ترک بت‌ها دعوت مىنمایم).» هنگامى که ابولهب این سخن را شنید گفت: «تَبَاً َلک! أَما جَمَعتَنَا اِلّا ِلهَذَا؛ زیان و مرگ بر تو باد! آیا تو فقط براى همین سخن ما را جمع کردى؟!» در این هنگام بود که این سوره نازل شد: «تَبَّتْ یدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ؛ زیان و هلاکت بر دستان ابولهب باد! که زیانکار و هلاکشده است.»
بعضى در این‌جا افزودهاند: «هنگامى که همسر ابولهب باخبر شد که این سوره دربارهی او و همسرش نازل شده، به سراغ پیامبر اکرم9 آمد، درحالىکه آن حضرت را نمىدید، سنگى در دست داشت و می‌گفت: من شنیدهام محمد9 من را هجو کرده است. بهخدا سوگند! اگر او را بیابم، با همین سنگ بر دهانش مىزنم! من خودم نیز شاعرم! سپس به اصطلاح اشعارى در مذمت پیغمبر9 و اسلام بیان کرد.»
خطر و عداوت ابولهب و همسرش براى اسلام منحصر به این نبود. ازاین‌رو اگر قرآن لبهی تیز حمله را متوجه آن‌ها می‌کند و با صراحت به سرزنش ایشان می‌پردازد، دلایلى بیش از این دارد که در ادامه خواهد آمد.
فضیلت سوره
در حدیثى از پیامبر اکرم9 آمده است، که فرمود:
«مَنْ قَرَأَهَا رَجَوْتُ أَنْ لَا یجْمَعَ اللَّهُ بَینَهُ وَ بَینَ أَبِی لَهَبٍ فِی دَارٍ وَاحِدَة؛[1] کسى که آن را تلاوت کند، من امیدوارم خداوند او و ابولهب را در خانهی واحدى جمع نکند (یعنى او اهل بهشت خواهد بود، درحالىکه ابولهب اهل دوزخ است).»
این فضیلت به تأثیر تربیتی قرائت سوره نظر دارد؛ زیرا خواندن این سوره برای مؤمن به مضامین آن، موجب فاصله گرفتن از منش و روش معاندان دعوت اسلام است. در ضمن به خواننده، بصیرت میدهد که گاه معاندان دعوتکنندهی دین، از منسوبان وی هستند و صرف نسبت داشتن، دلیل درستی عناد و دشمنی آن‌ها و صحیح بودن هجو و توهینهای ایشان نیست؛ چنانکه دربارهی ابولهب و همسرش اینچنین بود.
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.