موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

این سوره به مناسبت آیه‎ی اول آن، "العادیات" یا "والعادیات" نامیده شده است. هرچند تمام جداول ترتیب نزول، سورة عادیات را مکی می‌دانند؛ برخی از مفسران، با توجه به روایاتی که در تطبیق سوگندهای ابتدای سوره بر مجاهدت علی7 وجود دارد، در مکی بودن سوره تشکیک، و به مناسبت این ماجرا، سوره را مدنی دانستهاند[1]؛ لکن به نظر می­رسد با در نظر گرفتن تمام آیات سوره، مکی بودن آن قوی‌تر است.[2] تأکید می­شود محتمل است روایات شأن نزول، مربوط به یکی از تطبیقات آیات ابتدایی سوره باشد، نه تنزیل آن­ها.

این سوره در روایات گردآوری شده در جداول مقدمه این تفسیر ( همگام یا وحی)، چهاردهمین سوره­ای است که بر پیامبر اکرم9 نازل‌شده است. تنها یک مورد اختلاف، در روایت زهری با دیگر روایات جداول مسند و ترکیبی، وجود دارد. زهری سوره عادیات را پیش از سوره عصرگزارش کرده است. دربارة جابه‌جایی رتبه‎ی سوره‎ی عصر و عادیات در مقدمه‎ی سوره‎ی عصر توضیح کافی داده شد.

 سورة عادیات در ترتیب مصحف رسمی در جزء سی‌ام قرآن، ردیف صدم، بعد از سوره‎ی زلزال و قبل از سوره‎ی قارعه واقع است و یازده آیه دارد.

مقصود سوره

اجتناب دادن مردم از ناسپاسی پروردگار به‎رغم نیازی که به تداوم عنایات پروردگار در دنیا و نجات از شقاوت اخروی دارند.

محتوای سوره

سوره مشتمل بر یک بخش محتوایی است که با سوگند آغاز می‌شود و به ناسپاسی انسان در برابر پروردگارش اشاره می‌کند، سپس دربارة عواقب این ناسپاسی‌ها در قیامت هشدار می‌دهد.

ارتباط سوره

در بیان تناسب سوره‌های عصر و عادیات می‌توان گفت: پروردگار متعال پس از آن‌که بشر را آفرید و استعدادها و ظرفیت‌های فراوانی را در اختیار او گذاشت، برای شکوفایی این استعدادها و بهره‌گیری مناسب از آن‌ها، به انزال کتاب‌های آسمانی و ارسال رسولان پرداخت، تا آنان را از خسران در بهره‌گیری از سرمایه‌های وجودی‌شان نجات دهند؛ زیرا راه نجات از این زیان، ایمان، عمل صالح و توصیة همدیگر به حق و درستی، و صبوری در پیمودن این مسیر است، که تمام این‌ها در چارچوب هدایت پروردگار معنا و مفهوم پیدا می‌کند (مفاد سورة عصر). متأسفانه انسان‎هایی که شایسته بود با سرعت و شتاب به جانب پروردگار رو نمایند، و هم‌چون حاجیان و مرکب‌های آنان، حرکتِ سریع و پرشتابی به سوی او داشته باشند، و در آن قبله، قبیله و گرد او جمع شوند، ناسپاسی و کفران می‌کنند، زیر چتر ربوبی او نمی‌روند و فرصت را از دست می‌دهند. ناسپاسی پیامد ندیدن نعمت های رحمانی پروردگار به انسان در بخش نعمت‎های  تکوینی و تشریعی است. خدای متعال در این سوره انسان را که دو خواست بزرگ تداوم نعمت‎ها در دنیا، و نجات از شقاوت در آخرت را دارد، از ناسپاسی، که به این دو خواست آسیب می‎زند، برحذر می‎دارد.

همچنین سوره عادیات با سوره‎های پیشین ارتباط دارد. در سوره های گذشته، انواعی از نعمت‎های عمومی و رحمانی خدای متعال یاد آوری شد. درک این نعمت‎ها واکنش مثبت و مناسب شکرگزاری را در انسان به دنبال دارد. اگر این نعمت‎ها، جنبه ویژه به خود بگیرند، مثل نعمت‎هایی که به پیامبر عطا شد و در سوره‎های ضحی و شرح (مکی 11 و 12) به آن اشاره شد، سپاس‎گزاری اهمیت بیشتری پیدا می‎کند. غفلت از قدرشناسی پرودگار، مانع بزرگ تداوم و گسترش فرصت‎ها در دنیا، و آسیب به سعادت و رستگاری در آخرت است. خدای متعال در این سوره به آسیب‎های این قدرناشناسی‎ها، در این باره توجه داده تا بلکه با این هشدار، انگیزه شکرگزاری در انسان تحریک شود.

شأن نزول

در حدیثى آمده است که این سوره بعد از جنگ "ذات السلاسل" نازل شد و ماجرا چنین بود:

در سال هشتم هجرت به پیغمبر اکرم9 خبر دادند که دوازده هزار سوار در سرزمین "یابس" جمع شده و با یکدیگر عهد کرده‌اند تا او و على7 را نکشند و مسلمانان را پراکنده و نابود نسازند، از پاى ننشینند! رسول اکرم9 جمع بسیاری از یاران خود را به سرکردگى یکی از صحابه به سراغ آن‌ها فرستاد، ولى بعد از گفتگوهایى بدون نتیجه بازگشتند. سرانجام پیامبر9، على7 را با گروه کثیرى از مهاجر و انصار به نبرد اعزام داشت، آن‌ها به سرعت به سوى منطقة دشمن حرکت کردند، شبانه راه ‌رفتند و صبحگاهان دشمن را در حلقة محاصره گرفتند. نخست اسلام را بر آن‌ها عرضه داشتند، چون نپذیرفتند، هنوز هوا تاریک بود که به آنان حمله کردند و آنان را درهم شکستند، عده‌اى را کشتند و زنان و فرزندانشان را اسیر کردند و با غنایم فراوان بازگشتند. در این هنگام سورة "و العادیات" نازل شد، در حالى که هنوز سربازان اسلام به مدینه باز نگشته بودند. پیغمبر خدا9 آن روز براى نماز صبح بیرون آمد و این سوره را در نماز تلاوت فرمود، بعد از پایان نماز اصحاب عرض کردند: «این سوره‌اى است که ما تا به حال نشنیده بودیم!» فرمود: «آرى، على7 بر دشمنان پیروز شد و جبرئیل دیشب با آوردن این سوره به من بشارت داد.» چند روز بعد على7 با غنایم و اسیران به مدینه وارد شد.[3]

 اما با توجه به روایات ترتیب نزول سوره، که مکی است و ظرفیت آیات قرآن برای تطبیق بر بسیاری از حوادث مشابه، ماجرای "ذات سلاسل" که در مدینه اتفاق افتاده است، از جمله  تطبیقات و مصادیق سوگندهای آغاز سوره است. از این نکته نیز نباید غفلت کرد که در سبب‎های نزول، توجه به تناسب میان تمام آیات قرار گرفته در سیاق ضروری است. جواب سوگندها در سوره به ناسپاسی‎ها برمی گردد، در نتیجه سبب نزول افزون بر تناسب با سوگندها باید با جواب سوگندها نیز هماهنگ باشد، و همه ابهامات مربوط به آیات مرتبط را برطرف کند؛ حال آنکه حداقل در این روایت، و روایات مشابهی که به عنوان سبب نزول تصور شده‎اند[4]، به تناسب این جواب سوگندها با اقدامات مولای متقیان علی7 اشاره‎ای نشده است. «دقت شود»

 گام تحول

گام تحول در این سوره تدوام رویکرد هشداری درباره‌ی رستاخیز از طریق تشریح ناسپاسی‌های بشر در برابر حقوق پروردگار متعال است.

فضیلت سوره

در فضیلت تلاوت سورة عادیات از پیغمبر اکرم9 آمده است:

«مَنْ قَرَأَهَا أُعْطِیَ مِنَ الْأَجْرِ عَشْرَ حَسَنَاتٍ بِعَدَدِ مَنْ‌ بَاتَ‌ بِالْمُزْدَلِفَةِ وَ شَهِدَ جَمْعاً؛^[5] هر کس آن را تلاوت کند به عدد هر یک از حاجیانى که (عید قربان) شب را در مزدلفه می‌گذرانند، به او ده حسنه داده مى‌شود.»

این روایت، نزول آیات ابتدایی سوره دربارة مکیان و حرکتشان در مشاعر حج را تأیید می­کند.

در حدیث دیگرى از امام صادق7 مى‌خوانیم:

«مَنْ قَرَأَ وَ الْعَادِیَاتِ وَ أَدْمَنَ قَرَاءَتَهَا بَعَثَهُ اللَّهُ مَعَ اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ 7 یَوْمَ الْقِیَامَةِ خَاصَّة، وَ کَانَ فِى حِجْرِهِ وَ رُفَقَائِهِ^[6]؛ هر کس سورة و العادیات را بخواند و بر آن مداومت کند، خداوند روز قیامت او را با امیر مؤمنان7 مبعوث مى‌کند و در جمع او و میان دوستانش خواهد بود.»

این فضیلت به جنبة تطبیق سوره بر فداکاری و مجاهدت علی7 اشاره دارد. در این سوره کار بزرگ او در حمایت از پیامبر9 و مبارزه با دشمنان وی ستوده شده است. کسانی که سوره را با این نگاه بخوانند و به کار بزرگ حضرت امیر7 راضی باشند، در زمرة همراهان او خواهند بود.

از بعضى روایات نیز استفاده مى‌شود که سوره‎ی عادیات معادل نصف قرآن است[f2] .[7] این فضیلت به مقصود و محتوای سوره گره خورده است: سپاس­گزاری از نعمت­های پروردگار نقش بسیار مهمی در تحول مقام بندگی انسان دارد. انسان­هایی که نعمت­های پروردگار را بشناسند و آن‌ها را سپاس گویند، به صاحب نعمت خود علاقه­مند می­شوند و خدا را دوست خواهند داشت. همین محبت مقدمة بندگی و اطاعت پروردگار می­شود. ازاین‌رو در برخی از روایات آمده است: «هَلِ الدِّینُ إِلَّا الْحُبّ؛ آیا دین جز محبت چیز دیگری است!؟»^[8] قرآن ترکیبی از تذکرات برای رسیدن بشر به مقام محبت پروردگار و توجه به خصومت دشمنانی مثل ابلیس است. بر طبق روایت یاد شده، خوانندة این سوره، گویا به اجمال نصف مضامین قرآن را خوانده است.