20. سورۀ فلق

شناسة سوره

این سوره به مناسبت کلمات آیة اول "فلق" و "قل أعوذ برب الفلق" نامیده شده است. مکی یا مدنی بودن سوره اختلافات زیادی میان صاحب نظران قرآنی پدید آورده است. با عنایت به محتویات سوره و هماهنگی آن با سیاقی که در بحث «ارتباط سوره» خواهد آمد، مکی بودن سوره قوی‌تر است.

براساس جداول، در هفت روایت ازروایات دهگانۀ مسند و تمام جداول ترکیبی، این سوره در رتبۀ بیستم مکی پس از سورۀ فیل و پیش از سورۀ ناس قرارگرفته است؛ اما در جدول‌های تاریخ یعقوبی و المقدمتان به نقل از ابوصالح از ابن‌عباس، از این سوره و ترتیب آن نامی برده نشده است. در جدول موجود در فهرست ابن‌ندیم، این سوره پس از سورة اخلاص و قبل از سورۀ ناس قرار دارد.

جابه­جایی یاد شده در ترتیب مباحث تفاوت زیادی به وجود نمی­آورد؛ زیرا پیامبر9 می‌توانست پس از ابراز برائت از معبود و آیین کافران، به معرفی پروردگار متعال و زدودن پیرایه­ها از او پرداخته باشد، و مناسب بود که پس از برائت ابتدا از نگرانی­هایی که این موضع برای وی پدید می‌آورد، با سه سورۀ فیل، فلق و ناس خارج شود و سپس به رفع پیرایه­ها از پروردگار پرداخته باشد. البته به دلیل تناسب و پیوستگی مطالب سورۀ نجم با سورۀ اخلاص، نزول سورة اخلاص پس از سورۀ ناس مناسب­تر است.

سورۀ فلق با پنج آیه در ترتیب مصحف رسمی در جزء سی ام قرآن، ردیف صد و سیزدهم بعد از سورة اخلاص و قبل از سورۀ ناس قرار دارد.

مقصود سوره

آموزش نحوۀ تعویذ و پناه‌بردن به پروردگار به منظور رفع خطرهای اجتماعیِ متوجه پیامبر9.

محتوای سوره

سوره، شامل فرمان‌هایی به پیامبر9، در کیفیت پناه بردن به پروردگار سپیده، از چند گروه است که به ترتیب عبارتند از: مخلوقات، تاریکی فراگیر، دمندگان در گره‌ها وحسودورزی حسودان.

ارتباط سوره

طلوع اندیشۀ توحیدی در میان جمعی که شرک، خوی و مرام آنان بود و اعلام برائت رسمی از معبودان، دین و آیینشان و جداکردن صریح و رسمی خود از صف مشرکان تهدید اجتماعی گسترده‌ای را متوجه پیامبر اکرم9 می‌کرد: انتظار شرُوری که از ناحیۀ هر یک از مخلوقات می‌رفت، سیاهی فراگیری که جامعۀ شبه‌جزیره و محیط مکه را فراگرفته بود و کسانی که برای زدودن عقیده‌ها و باورهای ایمانی توطئه می‌کردند، یا حسادت می‌ورزیدند، ایجاب می‌کرد آن حضرت9 به درگاه پروردگار رو کند و از هر یک از شرور مزبور به وی پناه برد. این سوره نازل شد و نحوۀ استعاذه به پروردگار را به پیامبر اکرم9 تعلیم داد. گفتنی است، منشأ شروری که خدای متعال در سورۀ فلق ذکر می‌کند، خارج از درون جان‌هاست، برخلاف شرور درونی، که در سورۀ ناس خواهد آمد.

فضیلت سوره

دربارۀ فضیلت این سوره از پیغمبر اکرم9 نقل شده است که فرمود:

«اُنزِلَت عَلىَّ آیاتٌ‌ لَمْ‌ ینْزِل‌ مِثلُهنَّ‌ الْمُعَوِّذَتَانِ؛[1] آیاتى بر من نازل شده که همانند آن‌ها نازل نشده است، و آن‌ها، سورۀ فلق و ناس است.»

در حدیث دیگرى از امام باقر7 مى‌خوانیم:

«مَنْ أَوْتَرَ بِالْمُعَوِّذَتَینِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ قِیلَ لَهُ: یا عَبْدَ اللَّهِ! أَبْشِرْ، فَقَدْ قَبِلَ‌ اللَّهُ‌ وَتْرَک؛[2] کسى که در نماز وتر سورۀ فلق، ناس و قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ را بخواند، به او گفته مى‌شود: اى بندۀ خدا! بشارت باد بر تو، خدا نماز وتر تو را پذیرفت.»

باز در روایتى از پیغمبر اکرم9 مى‌خوانیم که به یکى از یارانش فرمود:

«یا عُقْبَةُ! أَلَا أُعَلِّمُک سُورَتَینِ هُمَا أَفْضَلُ الْقُرْآنِ أَوْ مِنْ أَفْضَلِ الْقُرْآنِ؟ قُلْتُ: بَلَى یا رَسُولَ اللَّهِ! فَعَلَّمَنِی الْمُعَوِّذَتَینِ، وَ قَالَ: اقْرَأْهُمَا کلَّمَا قُمْتَ‌ وَ نِمْت؛[3] مى‌خواهى دو سوره به تو تعلیم کنم که برترین سوره‌هاى قرآن است؟ عرض کردم: آرى اى رسول خدا! حضرت معوذتان (سورۀ فلق و ناس) را به من آموخت و بعد فرمود: هر گاه برمى‌خیزى و مى‌خوابى آن‌ها را بخوان.»