موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

خلاصه مصاحبه اختصاصی تفسیر تنزیلی با استاد بهجت پور

موضوع مصاحبه: دوره های تحول مسلمانان عصر نزول (قسمت اول)

بسم الله الرحمن الرحیم

سلطانی: استاد محترم شما چنانچه در ابتدای سوره حجر در جلد پنجم تفسیر همگام با وحی و نیز در کتاب شناخت‎نامه تنزیلی سوره‎ها آورده‎اید، معتقدید که سوره ها و آیات قران به تناسب رشد شخصیت مردمی که به دعوت پیامبر اکرم ص و قران پاسخ مثبت می دادند، نازل می شد، هر میزان که مسلمانان رشد می کردند، شرائط اجتماعی و فرهنگی دستخوش تغییر و تحول می شد و گاه حتی متغیرهایی به برنامه تحول افزوده می شد. خدای متعال متناسب با این شرائط و متغیرهایی برای مسلمانان ، پیامبر اکرم ص و حتی معارضان، سیاست ها و رهنمودهایی صادر می کرد. لذا پیشنهاد می دهید که در پژوهش‎های موضوعی تنزیلی در چینش آیات گرد آمده، دسته بندی و جایابی آیات به تناسب این مراحل رشد و تحولات پیرامونی آن تنظیم شود و معتقدید که باید زمینه های اجتماعی و واقعیت خارجی که درپیشرفت مسلمانان عصر نزول به مدد قران اتفاق افتاد، دقت کرد و رابطه ی هر مفهوم را با این دوره ها ی رشد سنجه کرد. 

برای دست یابی به این دوره های رشد اجتماعی مسلمانان که به منظور استقرار فرهنگ اسلامی صورت بسته است، شما از یکی از آموزه های قرآن که دیگران چنین توجهی به آن نداشتند، بهره برده‎اید و آن آیه 29 سوره فتح است. ممکن است کمی این موضوع را باز بفرمایید.

استاد بهجت‎پور: باسلام خدمت شما و قرآن‎پژوهان محترم؛ در مورد موضوعی که مطرح فرمودید باید گفت که: بله، در قران آموزه هایی بدین منظور وجود دارد که ما از آنها تحت عنوان مهندسی‎های معکوس قرآن یاد می‎کنیم که مهم ترین این آموزه‎ها که خدای تعالی فهم آن را نصیب ما کرد، آموزه‎ای است که در سوره فتح 112/ 29 وجود دارد.

در این آیه پیروان پیامبر اکرم (ص) به زراعتی تشبیه شده اند که ابتدا رشدی زیر زمینی داشته تا انکه سر از خاک بیرون می زنند و دو برگ کوچک خود را نمایان می کنند. سپس ساقه بلند کرده و قد می کشند، در مرحله سوم ساقه کلفت کرده و قوت می گیرند و در نهایت مستقل و برپا می شوند: « مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ ...وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجیلِ کَزَرْعٍ‏ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى‏ عَلى‏ سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظیما».

 این آیه روشن می کند که می توان رشد و تکامل اجتماع وابسته به پیامبر را در این چهار دوره خلاصه کرد. این چهار دوره در واقع دوره های تغییر دربینش ها ، روحیات و خلقلیات و سبک زندگی مؤمنان به پیامبر است.

استاد عزیز، چرا این دوره ها می تواند معیار تقسیم و تقسیط آیات قرار گیرد؟

همه ما معتقدیم که حضرت رسول (ص) درسوره ابراهیم مأمور شد تغییر و تحول مردم را به مدد قران رقم زند: « الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ‏ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى‏ صِراطِ الْعَزیزِ الْحَمیدِ»^[1]؛  چنانکه فرمود تغییر در ارزاق و نعمت ها و توفیقات و خذلان ها، تابعی از خواست و تغییرات در علاقه های مردمان است: « ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى‏ قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ‏ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ»^[2]  نیز در جای دیگر فرمود:  «ِإِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ‏»^[3] .  پس عیار نزول نعمت های الهی در قالب آیات نورانی قران، تحولات صورت گرفته در افراد، گروه‎ها و اجتماعات است. مفاهیم تحول آفرین قران نیز با توجه به ظرفیت ها و قابلیت های مردمان نازل می شد. بنابراین رصد زمینه های اجتماعی و فرهنگی که قران ایجاد کرده و ناظر به انها مقولات تحول ساز را پیگیری کرده معیار ارزشمندی برای درک حکمت نزول آیات بشمار می رود.

از سوی دیگر با نگاهی ارزش شناختی و مردم شناسی ، به نظر می رسد، نفوذ مفاهیم دینی و ایجاد گسست بین مردم و مفاهیم ضد ارزشی در چهار مرحله مدیریت شده است.  مرحله اول زمینه سازی وتدبیر تمهیدات لازم تحولی، مرحله دوم ارزش گذاری یا تضعیف ضد ارزش ها در بین افراد و گروه مؤمنان، مرحله سوم هنجار سازی و همگانی کردن ارزش در پهنه اجتماع مؤمن و مرحله چهارم پایش و مراقبت از ارزش های فرهنگی جامعه. البته توجه بدهم که این مراحل رویکردی است و امکان تکمیل برخی از ابعاد در مراحل پس از آنها دور از انتظار نیست.

پژوهشگر باید نسبت میان این چهار مرحله فرهنگ سازی و به تعبیری مراحل تغییر تا رسیدن به تحول مطلوب را با توجه به سیر نزول در چهار دوره پیش گفته بدست آورد؛ درمرتبه بعد بین این مراحل و دوره های رشد و تکامل جامعه ایمانی مقایسه کند و در نهایت رابطه بین این مراحل با آن دوره ها را بررسی کند.  به مثَل رساندن اجتماع ( ایصال الی المطلوب ) به مرحله پاکدامنی که در کتاب پاکدامنی به آن اشاره کرده‎ایم، محصول چهار مرحله ی زمینه سازی برای اجتناب دادن مردم از آلودگی جنسی، اجتناب سازی و استقرار و استوار سازی مؤمنان بر ارزش اجتناب از آلودگی، هنجار سازی پاکدامنی و اجتناب از آلودگی های جنسی و در نهایت مراقبت و استمرار پاکدامنی در اجتماع مؤمن است. شناخت تناسب این چهار مرحله با چهار دوره رشد مسلمانان موجب است تا در مرحله‎ی داوری در آیات موضوع در ترتیب نزول فهم بهتری از آیات بدست آید.

استاد، شما برای پیداکردن این دوره‎ها چه اقدامی انجام دادید؟

استاد: اقدام مهمی که در باره دوره های رشد و تکامل اجتماعی مؤمنان باید ملاحظه شود، پیدا کردن دوره های تقریبی چهارگانه در سیر نزول سوره ها و تعیین ابتدا و انتهای هر دوره به مدد مطالعه درونی سوره ها با توجه به ترتیب نزول آنها می باشد. در اینجا فارغ از اینکه چه بر ما گذشت تا این دوره ها را کشف کردیم و این سوال چند سال با ما همراه بود تا به جواب رسید، این دوره ها را به صورت خلاصه می‎توان چنین گزارش کرد:

1. دعوت علنی پیامبر اکرم (ص) و کُنِش مخفی مؤمنان

2. دو قطبی سازی اجتماع ونمایان کردن گروه مؤمنان  

3. استقرارو هویت یافتن جامعه اسلامی 

4. استمرار، توسعه وگسترش جامعه اسلامی به سوی تشکیل امت اسلامی

قران نزول تدریجی یافت و در ضمن تغییر و تحولاتی که در مخاطبان ایجاد می شد، آیات نازل می شد. تغییرات و تحولات پیش آمده به تدریج دوره ای از رشد و تحول را شکل می داد که نامبردار کردن آن به دوره مناسب است. عدد و عنوان این دوره ها از طریق مطالعه ی تاریخی در مراحل دعوت اسلام در مکه و مدینه و تأمل در مضامین سوره های هر دوره و نیز با توجه به برخی آیات که دوره های مذکور را نمایانده است، بدست می آید.

ادامه دارد.