حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور، نویسنده تفسیر تنزیلی «همگام با وحی» و مدیر حوزه علمیه خواهران، در گفت‌وگو با ایکنا گفت: سخنان فاضل ارجمند جناب آقای ایازی را در نقد تفسیر تنزیلی که در ایکنا منتشر شد دیدم. به همین مناسبت لازم است ضمن تشکر و قدردانی از ابراز نظر ایشان، سه نکته را به عرض رسانم.

وی افزود: نکته اول در مورد مخاطب قرآن که به فرموده برادر ارجمند، «مخاطب قرآن انسان است نه مؤمن و نه مخاطب زمان نزول»؛ در نقد این نکته باید گفت: در این که خداوند برای هدایت انسان با او سخن می‌گوید، تردیدی نیست؛ «هُدًى لِلنَّاسِ»، اما این واقعیت بدان معنا نیست که مخاطب قرآن را به طور کلی انسان به شرط «لا» فرض کنیم، در حالی که آنچه در قرآن مشاهده می‌شود، خطاب انسان بشرط «شیء» است.

این قرآن‌پژوه و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ  اندیشه اسلامی تصریح کرد: در حقیقت نادیده گرفتن شرایط انسان مخاطب قرآن، به معنای ساده‌سازی تفسیر قرآن و گذر از بسیاری جزئیات موجود در آیات قرآن است. قرآن همیشه با انسان، بسیط و ابتدایی سخن نگفته، بلکه گاه برای هدایت انسانی که مراحلی از هدایت را گذرانده و مثلاً با ایمان و پرهیزگار شده سخن می‌گوید: «هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»، «هُدًى لِلْمُتَّقِینَ». حتی خود پیامبر(ص) با همه کمالات، در هر مرحله‌ای از انجام وظیفه، سخنی متناسب با این همان مرحله را دریافت کرده است: «وَ لا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناکَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً». 

مخاطب قرآن در همه موارد انسان‌ها نیستند

نویسنده تفسیر تنزیلی «همگام با وحی» ادامه داد: از جهت دیگر قرآن در عین حالی که با انسان با مراتب مختلف سخن می‌گوید، با انسان با شرایط محیطی مختلف و موقعیت‌های مختلف نیز سخن گفته است. مثلاً انسانی که در مکه است، فرد یهودی که در مدینه است، منافقی که در مدینه موضع خاصی می‌گیرد و ... مدنظر قرآن بوده است. با توجه به شرایط محیطی، هدایت‌های قرآن را به مخاطب منتقل می‌کنیم. از همین جاست که سرّ پدیده مهم جری و تطبیق قرآن مطرح می‌شود.

بهجت‌پور اظهار کرد: اصطلاح مهم جری و تطبیق به معنای خروج آیه از شرایط محیطی تنزیلی و تطبیق پیام فطری آن بر شرایط محیطی جدید، با ویژگی‌های جدید است. پدیده جری و تطبیق، یکی از فواید مهم رویکرد تنزیلی در تفسیر قرآن را روشن می‌کند، چراکه با ترسیم شرایط محیطی نزولی، زمینه برای جدا کردن پیام آیه از آن شرایط و تطبیق بر شرایطی مشابه، فراهم می‌شود.

وی در نتیجه‌گیری از بخش نخست سخنانش تصریح کرد: خلاصه نکته اول آنکه، مخاطب قرآن، همیشه انسان بما هو انسان نیست. نکته دوم بنده در اشکالی است که جناب استاد ایازی بر مبنای تفسیر تنزیلی مطرح کرده و آن را متزلزل خوانده‌اند؛ ظاهراً برادر عزیزم آشنایی با مبانی حقیر در تفسیر تنزیلی ندارند؛ اینجانب در کتاب «تفسیر تنزیلی، مبانی، اصول، قواعد و فواید» که در سال ۹۲ منتشر شده به این سؤالات پاسخ داده‌ام.

مسئله در تفسیر تنزیلی سیر مراحل تحول است

وی افزود: به اختصار اشاره می‌شود که اصلاً اعتقادی به تاریخ‌گذاری به معنای ثبت تاریخ نزول سوره‌ها ندارم، چه به شکل استفاده از روایت، چه از متن، و چه نظام ریاضی. بلکه در تفسیر تنزیلی تنها باید به دنبال سیر تحول محتوای مطرح شده در قرآن باشیم، چون نظام تغییر و تحول در قرآن بر اساس تغییر احوال است: «انَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّىٰ یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم». اما اینکه این تغییرات در سال اول بعثت رخ داده یا سال دوم یا سوم، آن گونه که در تحقیقات مستشرقان مشاهده می‌کنیم، اهمیت ویژه‌ای ندارد. مسئله بنده تاریخ و تاریخ‌گذاری نیست، مسئله در تفسیر تنزیلی، سیر مراحل تحول است.

نویسنده تفسیر «همگام با وحی» بیان کرد: روش اینجانب در کشف ترتیب نزول بدین قرار بوده که پس از تتبعی جامع، چند روایت مسند و قابل اعتماد به دست آوردم. در کنار آن، روایات متعدد غیرمسندی نیز مشاهده شد که تأییدکننده روایات مسند بود. از جهت دیگر، بررسی‌ها نشان داد که اغلب دانشمندان تفسیر و علوم قرآن در طول تاریخ، بر این گزارش‌ها صحه گذاشته‌اند. 

وی تأکید کرد: خلاصه آنکه وقتی همه گزارش‌های ترتیب نزولی در منابع مختلف، در کنار یکدیگر قرار گرفته و مقایسه شوند، این مجموعه می‌تواند ضعف موجود در آحاد آن‌ها را برطرف کند. این مقایسه نشان می‌دهد که همه گزارش‌ها همنوا بوده و حتی در بیش از ۷۰% کاملاً هماهنگ هستند. در ۳۰% باقیمانده نیز غالب اختلافات، کاملاً جزئی است. مثلاً در یک گزارش نام یک سوره افتاده یا تنها یک شماره با گزارش دیگر اختلاف دارد. مجموع این گزارش‌ها، ساختار سیاق محتوایی قابل اعتمادی از سوره‌ها را به دست می‌دهد که می‌تواند خلأهای محدود باقی مانده را بر طرف کند. 

وجود اختلاف و ابهام پایه دانش را متزلزل نمی‌کند

بهجت‌پور با طرح این سؤال که آیا این مراحل پژوهش برای کشف نظام نزولی سوره‌ها کفایت نمی‌کند؟ افزود: آیا وجود اختلاف و ابهام در منابع حوزه‌های مختلف دانش، اعم از اعتقادات، تفسیر، فقه و ... مسائل مرتبط با آن حوزه را متزلزل می‌کند؟ دانشمندان در این گونه موارد، از بین گزارش‌های گوناگون، متقن‌ترین روایت را انتخاب و با کمک قرائن داخلی و خارجی آن را تقویت می‌نمایند تا به حد قابل قبولی از اعتبار دست یابد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: در مباحثی چون مکی و مدنی، جمع قرآن، اسباب نزول، لغت، تفسیر و تطبیق و ... که از همان مشکلات روایات ترتیب نزول رنج برده آیا به صرف وجود این مشکلات می‌توان تحقیقات برآمده در این عرصه‌ها را به کلی متزلزل خواند؟.

بهجت‌پور بیان کرد: تزلزل هنگامی است که راه حلی برای حل اختلافات و مشکلات نداشته باشیم. در حالی که همیشه برای حل این مسائل راه حل‌های اصولی و معتبر علمی وجود دارد.

نویسنده تفسیر «همگام با وحی» با اشاره به نکته سوم در نقد سخنان ایازی اضافه کرد: برادر ارجمند از نبودن فایده‌ای در تفسیر تنزیلی سخن گفته‌اند. بسی جای تعجب است که آن پژوهشگر ارجمند، در چنین مسئله بدیهی‌ای تردید روا داشته است؛ حقیر در کتاب «تفسیر تنزیلی» فصلی را به بیان فواید این سبک اختصاص داده‌ام، که حد اقل در چهارده حوزه، اعم از حوزه مهندسی فرهنگی و حوزه افزایش و تدقیق برداشت‌های تفسیری، با ذکر مثال، فواید این سبک را تشریح کرده‌ام.

وی افزود: کما اینکه در تفسیر ترتیبی تنزیلی شش جلدی منتشر شده از این جانب، با عنوان «همگام با وحی» فوایدی مثل ترسیم فضای نزول بر اساس ارتباط سوره‌ها، تحلیل صحیح روایات فضیلت، و ... بیان شده است. کافی است تفسیر سوره علق در تفسیر همگام با وحی با سایر تفاسیر غیر تنزیلی مقایسه شده تا فواید این سبک مشخص شود. همچنین فایده تفسیر تنزیلی در شناخت منظومه مفاهیم اسلامی استخراج شده از قرآن در کتاب‌های «سیر فرهنگ‌سازی پوشش اسلامی» و «فرایند پاکدامنی در قرآن» نشان داده شده است.

نمونه‌ای روشن از فایده‌مندی تفسیر تنزیلی

بهجت‌پور اظهار کرد: حقیر در قالب چند مقاله علمی پژوهشی با عناوین: بررسی سیر تنزیلی آیات تحدی، ترسیم صورت‌بندی تطورات گفتمانی قرآن، نقش تفسیر تنزیلی در پیشرفت، روش کشف الگوی مهندسی فرهنگی کشور، تحلیلی بر سیر نزولی آیات الاحکام و ... نمونه‌های متعددی از فایده‌مندی تفسیر تنزیلی را تنقیح کرده‌ام.

نویسنده کتاب «تفسیر تنزیلی» گفت: در خاتمه سؤال می‌کنم که آیا برای فایده‌مندی بس نیست که مشهور مفسرین در مسئله استخراج سیر حرمت خمر یا ترتیب تحدی، از قرآن، یا تحلیل صحیح ناسخ و منسوخ و ...، از همین روش تنزیلی بهره گرفته‌اند؟ آیا روش دیگری برای حل این مسائل سراغ دارید؟ شاطبی چه خوب ضرورت مسئله را درک کرده که تصریح می‌کند فهم کامل هیچ سوره‌ای بدون توجه به سوره نازل شده پیش از آن میسور نیست. 

بهجت‌پور تأکید کرد: اینجانب مشتاقانه منتظر دریافت نظرات آن پژوهشگر ارجمند و سایر محققین هستم تا پس از مطالعه آثار حقیر، اگر ابهام یا شبهه‌ای باقی مانده باشد، پاسخگو باشم.

پایه لرزان تفسیر تنزیلی

یادآور می‌شود، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی ایازی، فقیه و قرآن‌پژوه، ۳۰ آبان، در دومین روز از دومین کنفرانس قرآن‌پژوهی پیشرفت که در مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه (رشد) برگزار شد، اظهار کرد: معتقدم که مخاطب قرآن مؤمنان و مسلمین نیستند، بلکه انسان‌ها هستند و حتی معتقدم که در آیات کلیدی قرآن در مورد جهان‌بینی انسان جنسیت هم مطرح نیست. جایی که سخن از دمیدن روح خدا در انسان و یاد دادن اسماء به آدم است سخن از انسان است. قرآن کرامت بنی‌آدم و نه مؤمن و مسلم را بیان فرموده است؛ یکی از مسائل مسلّم این است که باید قلمرو توقع خود را از قرآن مشخص کنیم؛ یعنی اگر دنبال پیشرفت هستیم اندیشه در زمینه اخلاق و معنویت و ... را می‌خواهیم یا در تمام حوزه‌ها دنبال پیشرفت هستیم؛ اگر درست کردن اقتصاد، سیاست و ... است این مسائل در حوزه دین نیست و وارد بسیاری از این مقوله‌ها هم نشده است.

در بخشی از سخنان خود با اشاره به تفسیر تنزیلی تصریح کرد: مشکل اساسی تفسیر تنزیلی این است که مبتنی بر پایه لرزان است؛ زیرا سه جریان تاریخ‌گذاری بر مبنای روایات، متن و مباحث ریاضی را در این بحث داریم و هیچ‌کدام از این‌ها نمی‌توانند مطمئن باشند؛ یعنی آیا می‌توانیم ترتیبی از ساختار آیات را ارائه کنیم که به آن کاملاً مطمئن باشیم؟

حجت‌الاسلام والمسلمین ایازی در پایان بیان کرد: این قدر میان ترتیب سوره‌ها اختلاف وجود دارد که نمی‌تواند مبنای تفسیر تنزیلی قرار گیرد؛ ابتدا باید مسلّم کنیم که جای این سوره در فلان جا و ترتیب است و بعد از آن نظریه و موضوعی را استنتاج کنیم، در غیر این صورت قابل استناد نیست. بنده به نویسنده تفسیر تنزیلی، حجت‌الاسلام بهجت‌پور، عرض کردم که بگویید ما ۵ مطلب براساس ترتیب نزول استفاده کرده‌ایم که در تفسیر ترتیبی قابل استفاده نیست؟.