موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

موسسه و مرکزی تخصصی حوزوی در زمینه تفسیر تنزیلی، مهندسی فرهنگی و نشر آثار آیت الله معرفت ره

موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

موسسه و مرکزی تخصصی حوزوی در زمینه تفسیر تنزیلی، مهندسی فرهنگی و نشر آثار آیت الله معرفت ره

رویکرد تفسیر تنزیلی:
* ارائه تصویری کلی از مهندسی عمیق و دقیق تحول قرآنی از دریچه ی آشنایی با روش حاکم در قرآن؛
* اشاره به توزیع عالمانه و هنرمندانه ی مفاهیم و ارزش های دینی در سراسر آیات قرآن؛
* پرده برداری از ترکیب حکیمانه محتوا و ساختار آیات و سور در جریان نزول تدریجی قرآن؛
* تبیین روشمند نزول کلام وحی در راستای تغییر فرهنگ جاهلی به فرهنگ الاهی؛
* بیان پیوستگی منطقی مفاهیم و معانی قرآنی؛
شنبه تا چهارشنبه 10 تا 12
حضور با تماس قبلی
آدرس: قم، خ شهید صدوقی، خ 20 متری فجر، پ 286
تلفن: 02532920244
نویسندگان
طبقه بندی موضوعی

شناسه سوره حمد (مکی 5) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی

 

 

سوره‎ی حمد، نام‌های زیادی ازجمله «فاتحة الکتاب»، «سبع المثانی»، «أمّ الکتاب»، «أمّ‎القرآن»، «السبع»، «المثانی»، «الصلاة»، «الحمد»، «القرآن العظیم»، «الشفاء»، «الرّقیة»، «الأساس»، «الوافیة»، «الکافیة»، «الکنز»، «الشکر»، «الثنا»، «التفویض»، «الدعاء»، «النور»، و «التعلیم» دارد. درباره‎ی وجه این نام‌گذاری‎ها، بحث‌های مفصلی در تفاسیر آمده. در این‎جا علت چهار نام‎گذاری مشهورتر را بررسی می‎کنیم:

الحمد: این نام، به‎مناسبت نام «الحمد» در دومین آیه‎ی سوره: «الحمد لله رب العالمین» به‎کار رفته است.

أمّ‌الکتاب: عرب هر چیزی که مقدم بر دیگران، و دارای توابعی باشد، أم می‌گویند. چون محتوای سوره که تنظیم رابطه‎ی انسان با خداست، مقدم بر دیگر روابط انسان، یعنی رابطه با خود، دیگران، و هستی است، سوره را ام الکتاب نامیده‎اند. برخی دیگر «أم» را به‎معنی اصل هر چیزی دانسته و گفته‎اند چون این سوره، اصل قرآن است، به آن أمّ الکتاب گفته شده است. برخی اظهار داشته‎اند که چون تمام آن‎چه در سوره‌های دیگر قرار دارد، در این سوره هست، به آن امّ‌الکتاب می‌گویند.[1] این دیدگاه اگر اشاره به رابطه‎ی اجمال و تفصیل میان مطالب سوره‎ی حمد با دیگر سوره‎های قرآن دارد، محل تأمل، بلکه غیرقابل پذیرش است؛ اما اگر مراد، آن باشد که ریشه‎ی تمام آن‎چه در قرآن آمده، به پذیرش رابطه‎ی انسان با خدا باز می‎گردد، که از سه موضوع توحید بندگی، توحید استعانت و تقاضای راهنمایی از پروردگار ریشه گرفته، مطلب درستی است.

سبع المثانی: این نام، از آیه‎ی هشتاد و هفتم سوره‎ی حجر: «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏ وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» گرفته شده است. سوره‎ی حمد را سبع دانسته‎اند، زیرا با شمارش «بسمله» دارای هفت آیه می‎شود و قرآن را مثانی گفته‎اند، زیرا یک‎بار بر جبرئیل، و یک‎بار به‎شکل تدریجی بر پیامبر اکرم6 نزول داشته است. یا مطالب و محتوایش تکرار می‎شود تا تأثیر تربیتی آن بالا رود. سوره‎ی حمد را نیز «سبع المثانی» خوانده‎اند، زیرا این سوره در هر نماز، دوبار خوانده می‌شود.

فاتحة الکتاب: نامیدن سوره‎ی حمد به فاتحة الکتاب می‌تواند به چند دلیل باشد: 1. قرآن با آن آغاز می‌شود. 2. برخی ادعا کرده‎اند که این سوره، نخستین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبر اکرم6 است. (بررسی می‎شود) 3. اولین سوره‎ای است که در نماز تلاوت می‎شود. 4. در مقام تعلیم‎، ابتدا از این سوره استفاده می‎شود.

این سوره به اتفاق همه‎ی دانشمندان علوم قرآنی، مکی، و پنجمین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبراکرم6، پس از سوره‎ی مدثر و پیش از سوره‎ی مسد است. مطابق جدول‎های مسند یادشده در مقدمه‎ی تفسیر، در سند ابوصالح از ابن‎عباس (ردیف ششم) و جابر بن زید (ردیف دهم) این سوره پنجمین سوره‎ی نازل‎شده است. امّا در جدول جابر بن‎زید، شاگرد ابن‎عبّاس که جدول او را گزارش کرده است، و جدول‌های ترکیبی، این سوره در ردیف پنجم پس از سور‎ه‎ی مدثر و پیش از سور‎ه‎ی مسد قرار دارد.

در برخی روایات ترتیب نزول، سوره‎ی حمد نیامده است که از این قرارند: سندهای عطا از ابن‎عباس به‎نقل از مجمع (ردیف 2 جداول مقدمه)، عطا از ابن‎عباس المقدمتان (ردیف 3)، و عطا از ابن‎عباس به نقل از فضائل القرآن (ردیف 4)، سند مجاهد از ابن‎عباس یا عکرمه و حسن (ردیف 6)، سند عکرمه یا ابوصالح از ابن‎عباس (ردیف 7) و تلفیقی الفهرست (ردیف 8). این سوره، از جدول‎های غیرمسند، در چهار سند اول ذکر نشده است. در جدول‎های ترکیبی هم فقط مرحوم معرفت و الازهر مصر آن را ذکر کردند و در جدول زرکشی و خازن نیامده است. جدول ابن‎عباس نامی از آن به‎میان نیاورده و در مصحف ابن‎مسعود، این سوره وجود نداشته است. ظاهراً دلیل حذف سوره‎ی حمد از این جدول‎ها، این است که سوره‎ی حمد را عدل و برابر قرآن شمرده‎اند و به‎دلیل عظمتش، در ضمن سوره‎ها به‎حساب نیاورده‎اند.

برخی از دانشمندان بر این اعتقادند که سوره‎ی حمد، اوّلین سوره‎ی نازل‌شده است. شواهدی که ایشان بر این ادعا آورده‌اند، چنین است:

1. پیامبر اکرم6 فرمودند: «لَاصَلَاةَ اِلَّا بِفَاتِحَةِ الکِتَابِ؛[2] هیچ نمازی بدون فاتحة الکتاب، نماز نیست. روشن است که پیامبر9 از نخستین ایام رسالت، نماز می‎خواندند؛ پس این سوره باید پیش از دیگر سوره‎ها، حتّی پیش از سوره‎ی علق نازل ‌شده باشد.

2. این سوره در روایات رسیده از پیامبر اکرم6، فاتحة الکتاب نامیده شده است و مراد از فاتحة الکتاب، آغاز وحی قرآن و کتاب آسمانی به این سوره، و به‎منزله‎ی کلید ورود به قرآن بوده است.

3. این سوره، نخستین سوره‎ای است که به‌طور کامل نازل شد. در اولین سال آغاز وحی، هرچند چهار سوره پیش از حمد نازل شد، هیچ‌کدام به‌طور کامل و یا یک‎مرتبه نازل نگشت.

به‎نظر می‎رسد که این شواهد، نمی‎توانند دلیل نخستین بودن سوره‎ی حمد در ترتیب نزول باشد؛ زیرا این‌که هیچ نمازی بدون فاتحة‎ الکتاب نیست، مانند این است که گفته شود: «لاصلاة إلا بطهور؛ نماز بدون طهارت (غسل یا وضو) نماز نیست.» درحالی‎که تشریع وضو و غسل، در آیه‎ی چهل و سوم سوره‎ی نساء (نزول 92) و آیه‎ی ششم سور‎ه‎ی مائده (نزول 113)، یعنی آخرین سوره‎های مدنی صورت گرفت و ظاهراً مسلمانان تا آن زمان، به طهارت مکلف نبوده‌اند. بنابراین مراد روایت، شرط بودن حمد و طهارت (غسل یا وضو)، برای نماز پس از تشریع آن‌هاست و نه پیش از آن زمان. علاوه بر این، به یقین پیامبر6 پیش از رسالت، یعنی در دوران نبوّت و سال‎های منتهی به رسالت، به نماز و راز و نیاز اشتغال داشته‎اند، چنان‌که براساس یکی از برداشت‎ها، نهی پیامبر6 از نماز، ازسوی ابوجهل، که در سوره‎ی علق به آن اشاره شد، شاهد آن است و کلمه‎ی سجده در آیه‎ی آخر همان سوره، که سجده‎ی واجب دارد: «کلَّا لَاتُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» در تفسیر برخی مفسّران، بر نماز حمل شده است؛ یعنی ظاهراً ویژگی خاص نماز پیامبر6 سجده بود، برخلاف نماز مشرکان، که ویژگی اصلی آن سوت و کف بود: «وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیتِ إِلاَّ مُکاءً و َ تَصْدِیة». اگر حضرت6 در دوره‎ی نبوت و پیش از رسالت، نماز می‎خوانده است، آیا همراه با فاتحة‎الکتاب بوده؟ اگر در آن زمان (نبوت) فاتحة الکتاب بر ایشان نازل هم ‌شده باشد، به‎عنوان قرآن نبوده؛ زیرا نزول اصطلاحی قرآن، پس از آغاز رسالت است. بنابراین در زمان دیگری باید منتظر می‎ماند تا این سوره به‎عنوان قرآن، نازل شود.

شاهد دوم نیز قابل تأمّل است، زیرا کلمه‎ی «فاتحه» به‎معنی کلید، می‎تواند به‎معنی کلید ورود به دین و مجموعه تکالیف پروردگار باشد؛ زیرا استعمال کتاب در فریضه و تکلیف، سابقه داشته است: «کتِبَ عَلَیکمُ الْقِتَالُ»، «کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ»، ملاحظه می‎کنید که در این آیات، به اصل تکلیف، کتاب اطلاق شده است. پس از آشنا شدن مردم با پروردگار در سوره‎ی علق (نزول 1) و بیداری‎ به‎وسیله‎ی هشدارهایی که ازجانب پروردگار در سوره‎ی مدثر (نزول 4) داده شد، سوره‎ی حمد رابطه‎ی انسان‎های باورمند به پروردگار واحد، و بیدارشده از هشدارها را با پروردگار تنظیم می‎کند و این تنظیم، آغازکننده‎ی پذیرش فرامین و تکالیف خدای فرمان‎فرما به این گروه است تا راه نجات از شقاوت و وصول به سعادت را بیابند.

احتمال داده شده که منظور از فاتحة الکتاب، آغاز قرآن مکتوب و تدوین‎شده با این سوره باشد؛ این احتمال منافاتی با نزول سوره‎ی حمد در مرتبه‎ی پنجم ندارد؛ زیرا نزول طبیعی سوره‎ها با تدوین سوره‎ها در یک مصحف، تفاوت دارد؛ البته اگر مدعای قائلین این احتمال، نام‎گذاری ازسوی پیامبر6 باشد، باید این ادعا را اثبات کنند که ترتیب قرار گرفتن سوره‎ها در مصحف رسمی، به دستور آن حضرت6 بوده است. اگر خلاف این نظر را داشته باشیم و چینش سوره‎ها در مصحف رسمی را، توافق صحابه، هنگام جمع‎آوری قرآن واحد مسلمانان در زمان عثمان بدانیم، انتساب این چینش و هم‎چنین نام‎گذاری این سوره ازسوی پیامبر اکرم6 منتفی می‎شود.

احتمال سوم، جمعی بین مجموعه‎ی اقوال است. یعنی در‎حالی‎که پذیرفته‎ایم قرآن با چهار سوره پیش از سوره‎ی حمد آغاز می‎شود، اما هر یک از آن‎ها (علق، قلم، مزمل و مدثر)، در چند نوبت، نازل، و به‎تدریج تکمیل شدند، برخلاف سوره‎ی حمد که نزولش در یک مرحله بوده است.

به‎هرحال نزول سوره‎ی حمد در مرتبه‎ی پنجم، صحیح‎تر به‎نظر می‎رسد.

سوره‎ی حمد با شمارش «بسم الله الرحمن الرحیم» در آن، دارای هفت آیه، و در ترتیب مصحف رسمی در جزء اول قرآن کریم، ردیف یکم، و پیش از سوره‎ی بقره می‎باشد.


[1] . طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۸۷.

[2] . راوندی، فقه القرآن، ج 1، ص 102.

نظرات (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است

ارسال نظر

کاربران بیان میتوانند بدون نیاز به تأیید، نظرات خود را ارسال کنند.
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی