موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

شناسه سوره فلق(مکی 20) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی

این سوره به‎مناسبت واژگان آیه‎ی اول، «فلق» و «قل أعوذ برب الفلق» نامیده شده است. هم‌چنین این سوره به‎همراه سوره‎ی ناس، از سوی رسول خدا، «معوّذتان» نامیده شده است؛[1] زیرا هر دو با «قل أعوذ» شروع شده‌اند. تشخیص مکی یا مدنی بودن سوره، اختلافات زیادی میان مفسران پدید آورده است. غالب شیعیان و تمام معتزله بر مکی بودن سوره تأکید دارند؛ زیرا شاهد مدنی بودن سوره، گزارش‎هایی است که قصه‎سرایان جاهل[2] منسوب به عایشه و ابن‎عباس در شأن نزول این سوره نقل کرده‎اند؛ در این روایات است که پیامبر اکرم6 توسط برخی از یهود، مورد تهمت سحر قرار گرفته بودند. همه‎ی مسلمانان شامل شیعه و معتزله، تأثیرپذیری حضرت6 از سحر ساحران را حتی در بدن، باطل شمرده، و موجب تردید در اتقان وحی ابلاغی آن حضرت6 به مردم می‎شمرند. (گزارش و نقد آن در بحث سبب نزول خواهد آمد). افزون بر آن، با عنایت به محتویات سوره و هم‎آهنگی آن با سیاقی که در بحث «ارتباط سوره» خواهد آمد، مکی بودن سوره، بی‎تردید است. به‎ویژه در هفت روایت از روایات ترتیب نزول در جدول ده‎گانه‎ی مسند و تمام روایات جداول ترکیبی، این سوره در رتبه‎ی بیستم مکی پس از سوره‎ی فیل و پیش از سورۀ ناس قرارگرفته است؛ دو منبع روایات مستند، یعنی روایت تاریخ یعقوبی ونیز المقدمتان به نقل از ابوصالح از ابن‌عباس، دچار افتادگی است و از این سوره و ترتیب آن نامی برده نشده است. در روایت موجود در فهرست ابن‌ندیم، تنها یک جابه‎جایی مختصر مشاهده می‎شود؛ سوره‎ی فلق، پس از سوره‎ی اخلاص و پیش از سوره‎ی ناس گزارش شده است. به عبارتی سوره‎ی اخلاص در رتبه‎ی بیستم و سوره‎ی فلق در رتبه‎ی بیست‎ و یکم قرار گرفته است. جابه‎جایی یادشده در ترتیب مباحث، تفاوت زیادی به‎وجود نمی‎‎آورد؛ زیرا پیامبر6 می‌توانست پس از ابراز برائت از معبود و آیین کافران، به معرفی پروردگار متعال و زدودن پیرایه‎ها از او پرداخته باشد، و مناسب بود که پس از برائت، ابتدا از نگرانی‎هایی که این موضع برای وی پدید می‎آورد، با سه سوره‎ی فیل، فلق و ناس خارج شود و سپس به رفع پیرایه‎ها از پروردگار پرداخته باشد. البته به‎دلیل تناسب و پیوستگی مطالب سوره‎ی نجم با سوره‎ی اخلاص، گزارش نزول سوره‎ی اخلاص پس از سوره‎ی ناس مناسب‎تر است.

اما در جدول روایات غیرمسند: در دو روایت از روایات غیرمسند به نقل از امام صادق7 و ابن‎واقد، سوره‎ی فلق سوره‎ی بیستم می‎باشد. مقاتل در روایت مرسله‎اش، مرتبه‎ی سوره را ذکر نکرده است و روایت ابن‎عباس و مقاتل از امام علی7، سوره‎های فلق و ناس را در پایان روایت روایات سوره‎های مائده و توبه آورده‎اند؛ گویا ترتیب این سوره‎ها از قلم افتاده و چون مرتبه‎اش را ندانسته‎اند، تنها به ذکر نام سوره‎ها پس از بیان ترتیب نزول تمام سوره‎ها اکتفا کرده‎اند. (ر. ک: جدول روایات غیرمسند در مقدمه‎ی همین تفسیر، ص 116) خلاصه، سوره‎ی فلق، مکی، و در مرتبه‎ی بیستم، پس از سوره‎ی فیل و پیش از سوره‎ی ناس نازل شده است.

سوره‎ی فلق با پنج آیه در ترتیب مصحف رسمی در جزء سی‎ام قرآن، ردیف صد و سیزدهم، پس از سوره‎ی اخلاص و پیش از سوره‎ی ناس قرار دارد.