103. سورۀ نور

شناسة سوره

این سوره در میان مفسران و دانشمندان علوم قرآن فقط به "نور" نامیده شده است. وجه نام­گذاری به سبب به‌کاررفتن این لفظ درآیۀ سی و پنجم سوره است.

این سوره به نظر غالب مفسران و اندیشمندان علوم قرآن مدنی است. برخی بدون هیچ وجه قابل توجهی آیۀ 55 و 58 این سوره را مکی دانسته­اند.[1] سیاق و مفاد این آیات با فضای مدینه و مخاطبان مؤمن سوره تناسب روشنی دارد.

این سوره صد و سومین سوره‌ای است که بعد از سورة نصر و قبل از سورۀ حج بر پیامبر اکرم9 نازل شده است. سورۀ نور با 64 آیه در ترتیب مصحف رسمی در جزء هیجدهم قرآن، در ردیف بیست و چهارم بعد از سورۀ مؤمنون و قبل از سورۀ فرقان قرار دارد.

مقصود سوره

نفوذ برخی از احکام فردی، خانوادگی و اجتماعی مرتبط با عفاف جنسی در قلب مؤمنان با تقویت خوف از خدای متعال. 

محتوای سوره

سوره به پنج بخش به ترتیب زیر تقسیم می­شود:

1. آیۀ 1: هدف سوره؛ انزال آیاتی روشنگر برای تذکر

بخش اول، مقصود از نزول سوره را متذکر می­شود.

2. آیات 2- 20: احکامی دربارۀ زنا

مرحلۀ اول بیان مجازات شدید زن و مرد زناکار و شرط سنگین اثبات قضایی آن، برای غیر مرد و همسرش، "چهار شاهد" و در مورد مرد و همسرش، اجرای "لعان" است، حتی اگر شخصی، دیگرى را متهم کرد ولی نتوانست ادعاى خود را در محکمۀ قضاوت اسلامى به ثبوت برساند خود مجازات شدید (چهار پنجم حد زنا) خواهد داشت، تا کسى تصور نکند مى‌تواند با متهم ساختن دیگران به سادگى آن‌ها را به مجازات اسلامى بکشاند، بلکه به عکس، خود گرفتار مجازات خواهد شد. به همین مناسبت حدیث معروف "افک" و تهمتى که به یکى از همسران پیامبر9زدند مطرح، و به شدت این مسئله را پی می‌گیرد، تا کاملا روشن شود شایعه ساختن برای افراد پاک چه مجازات سختی دارد و چه گناه سنگینی است.

3. آیات 21-33: احکام پیش­گیرانه از انحرافات جنسی

در این بخش به جنبه­های پیش‌گیرانه از انحرافات جنسی توجه می‌دهد و احکام عفت­ورزی در عرصه‌های گوناگون را بیان می­دارد: ابتدا راه توجه غفران الهی به مؤمنان را انفاق و چشم­پوشی و گذشت از دیگران دانسته است. این دستور مقدمۀ تربیت روح عفاف و خودداری از پرده­دری دیگران و توجه به پرده­پوشی خدا از گناهان افراد است. سپس اصل حاکم در برائت مؤمنان از امور ناپاک را مطرح، و از غفران و پرده­پوشی خدا یاد می­کند. هم‌چنین مؤمنان را از ورود بی‌اجازه به خانۀ دیگران باز می‌دارد. در ادامه به یکى از مهم­ترین راه­هاى پیش‌گیرى از آلودگی­هاى جنسى می‌پردازد و مسئلۀ نهى از چشم‌چرانى مردان از زنان و زنان از مردان و موضوع حجاب زنان مسلمان را پیش می‌کشد و به تفصیل در این زمینه بحث مى‌کند؛ چراکه یکى از عوامل مهم انحرافات جنسى، چشم‌چرانى و بى­حجابى است و تا آن‌ها ریشه‌کن نشوند آلودگی­ها بر طرف نخواهند شد.

هم‌چنین به عنوان یک پیش‌گیرى مهم از آلوده‌شدن به اعمال منافى عفت، دستور ازدواج سهل و آسان را می‌دهد، تا از طریق ارضاى مشروع غریزۀ جنسى با ارضاى نامشروع مبارزه کند و بر ضرورت عفت‌ورزی جوانان و یاری مردم بر این امر تا هنگام ازدواج جوانان تأکید می­ورزد.

4. آیات 34- 57: موعظه و نرم‌کردن دل­های مؤمنان و نفوذ نور احکام در دل آنان

از آن‌جا که پای‌بندی به احکام عفاف الهی، مستلزم گذشت از خواهش­های نفسانی است و گذشت از آن با تقویت خوف از خدا حاصل می‌شود؛ در این بخش، که به هدف موعظه و نرم‌ساختن قلوب مؤمنان و نفوذ نور احکام در دلشان نازل شده، خدای متعال مؤمنان و کافران را با هم می‌سنجد و با تشبیه زندگی مؤمنان به نور و زندگی کافران به تاریکی، از قدرت خدا در اجرای آنچه اراده کند، سخن می­گوید. هم‌چنین از گروه­هایی از مؤمنان که در برخورد با دستورهای خدا و رسول، مواضع درست نمی‌گیرند و تنها در مواردی که حق به سود آنان و مرغوبشان باشد، پیرو آن می­شوند، انتقاد شدید می‌کند. بیان می‌دارد تنها مؤمنانی که اطاعت کامل از خدا و رسول کنند و از خدا خشیت داشته باشند و از معصیت او بپرهیزند، به رستگاری و مطلوب خود خواهند رسید. این مؤمنان را در دنیا به خلافت در زمین وحکومت در آن با ایمنی از دشمنان وعده می­دهد.

5. آیات 58- 64: احکام اذن و اجازه در دو ساحت خانوادگی و اجتماعی

این بخش نیز به احکام اذن و اجازه در دو ساحت خانوادگی و اجتماعی توجه داده است. در این آیات خدای متعال از آداب معاشرت و اصول تربیت فرزندان و ادب آنان در برابر پدران و مادران سخن می‌گوید و بیان مى‌دارد در اوقات خاصى که احتمال خلوت زن و شوهر با هم وجود دارد، فرزندان بدون اجازه وارد اتاق آن‌ها نشوند و از این راه، موجباتی براى انحراف اخلاقی آن‌ها فراهم نگردد. سپس به زنان بازنشستۀ از ازدواج، اجازۀ تخفیف در حجاب را می­دهد. نیز برای گروهی از مؤمنان دربارۀ خوردن از غذای برخی از خویشاوندان بدون نیاز به اخذ اجازه از صاحب­خانه، مجوز صادر می­کند. هم‌چنین بر ضرورت اخذ اجازه در همراهی نکردن پیامبر9 در برخی امور اجتماعی تأکید می‌کند. به همین مناسبت، از برتری وی بر مؤمنان سخن می­گوید. به منظور تثبیت و تقویت پشتوانۀ احکام بیان شده، با سخن از حضور علمی و دقیق و نزدیک خدا بر حال و آیندۀ مؤمنان، سوره را به پایان می‌رساند.

ارتباط سوره

در سورۀ حشر مؤمنان به رعایت جانب خدا و خشیت از مخالفت با اوامر او در امور سیاسی و نظامی توصیه شدند. در سورة نصر دربارۀ مراقبۀ نفس در هنگام رسیدن به مطلوب و مرغوبی که بر اثر یاری خداوند و پیروزی به سبب ایمان به دست می­آمد، سخن گفت. در این سوره بر مراقبۀ علایق و خواسته‌های غریزی و طبیعی تأکید کرد و به تشویق مؤمنان با تقویت صفت خوف از خدا برای رهایی از لذت­های نا­معقول و عفت‌ورزی در این گونه امور پرداخت.

فضیلت سوره

در حدیثی از امام صادق7 مى‌خوانیم:

«حَصِّنُوا أَمْوَالَکمْ‌ وَ فُرُوجَکمْ‌ بِتِلَاوَةِ سُورَةِ النُّورِ وَ حَصِّنُوا بِهَا نِسَاءَکمْ قَالَ مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَتَهَا فِی کلِّ یوْمٍ أَوْ فِی کلِّ لَیلَةٍ لَمْ یزْنِ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ بَیتِهِ أَبَداً حَتَّى یمُوتَ؛[2] اموال خود را از تلف و دامان خود را از ننگ بى‌عفتى با تلاوت سورۀ نور حفظ کنید، و زنانتان را در پرتو دستورهایش از انحرافات مصون دارید که هر شخصی قرائت این سوره را در هر شبانه روز ادامه دهد، احدى از خانوادۀ او هرگز تا پایان عمر گرفتار عمل منافى عفت نخواهد شد».

تناسب این روایت با مقصود و مفاد آیات سوره روشن است. امام صادق7 به مؤمنان سرپرست خانواده توصیه می‌کند که برای به دست آوردن ثمره‌های تربیتی این سوره آن را پیوسته تلاوت کنند. روایت بالا حامل این نکتۀ ظریف است که تعهد به رعایت عفت در خانواده از جمله وظایف سرپرست خانواده است. این تعهد شخص را مسئول مراقبت از پاک­دامنی اعضای خانواده می­کند و تلاوت مستمر سورۀ نور نیز این تعهد را بارورتر و خانواده‌ها را شاداب‌تر می­کند.