موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

4. جداول منقول از اهل بیت علیهم السلام

در میان روایات ترتیب نزول سوره‎ها، گزارشاتی منقول از اهل بیت(ع )به ثبت رسیده است. برخی از آنها به اول و یا آخرین سوره نازل شده، توجه داده‎اند وگروهی جدول کاملی از ترتیب نزول سوره‎ها را گزارش کرده اند. در اینجا به بررسی این روایات می‎پردازیم:

1ـ4. گزارشات مربوط به اولین وآخرین سوره

1 ـ از امام حسن عسکری (ع ) (م: 260 ق ) به نقل ازپدر بزرگوارش،

داستان آغاز نزول وحی رسالی بر پیامبر اکرم (ص)  آمده و آورده است که جبرئیل (ع ) به پیامبر اکرم (ص) گفت: « یا محمد اقرء، قال: «و ما أقرء» قال یا محمد: «اقرء باسم ربک الذی خلق- الی - مالم یعلم».[1]

2-عن علی (ع ) قال: کان القران ینسخ بعضه بعضا، و انما یؤخذ من امر رسول الله (ص)  و کان من آخر ما نزل علیه سورة المائده، نَسَخَتْ ما قبلها و لم یَنسَخْها شیءٌ. [2]شیوه آن بود که بعضی از قرآن بعضی دیگر را نسخ می‎کرد و  از امر و شأن رسول الله (ص)  آخر آن گرفته می‎شد. (کنایه از آن که انتهایی‎ترین گفته پیامبر (ص)  درباره اوامر و دستورات، معیار عمل و اقدام قرار می‎گرفت) و از آخرین سوره‎هایی که بر آن جناب فرود آمد، سوره مائده بود. این سوره ما قبل خودش را نسخ کرد، اما چیزی ( سوره یا آیه‎ای از قرآن ) آن را نسخ ننمود.

3-محمد بن یعقوب عن عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد وسهل بن زیاد عن منصور بن العباس عن محمد بن الحسن بن المسریّ عن عمّه علی بن المسریّ عن ابی عبدالله (ع) قال: « اول ما نزل علی رسول الله (ص)  (بسم الله الرحمن الرحیم اقرء باسم ربک الذی خلق الی آخره) وآخر سورة (اذا جاءنصرالله والفتح ...) » [3]

4 - محمد بن علی بن بابویه عن احمد بن علی بن ابراهیم ، قال حدثنی ابی عن جدی ابراهیم بن‎هاشم عن علی بن مَعبَد، عن الحسین بن خالد، قال: قال الرضا (ع )  سمعت ابی یحدث عن ابیه: وهمان روایت بالا را نقل می‎کند.[4]

5 –العیاشی عن زرارة بن أعین، عن ابی جعفر (ع ) قال: قال علی بن ابی طالب (ع ) « نزلت المائده قبل ان یُقْبَضَ النبی (ص) بشَهرَینِ او ثَلَاثَة» وفی روایة عن ابی جعفر (ع ) مثله. [5]

6 - عن عیسی بن عبدالله، عن ابیه، عن جده عن علی (ع ) قال: « کان القرآن ینسخ بعضه بعضاً، ( و همان روایت شماره دو را نقل می‎کند، تا آنکه ادامه می‎دهد) : لقد نزلت علیه و هو علی بَغْلَته الشهباء و ثقل علیه الوحی، حتی وقفت و تدلّی بطنها حتی رایتُ سُرَّتها تکاد تمسّ الارضَ. و اغمی علی رسول الله (ص) حتی وضع یده علی ذؤابة شیبة بن وهب الحَجمّی ( و فی نسخة الجُهَمی ) ثم رفع ذلک عن رسول الله (ص)  ، فقرأ علینا سورة المائده، فعمل رسول الله (ص)  و عملنا ».[6]

« ... به درستی این سوره (مائده) بر او نازل شد در حالیکه برقاطرش  به نام شهباء سوار بود و وحی بر او سنگینی کرد تا انکه (اسب) از حرکت ایستاد وشکمش آویزان شد، تا آنجا که دیدم نزدیک است به زمین برسد. پیامبر(ص) نیز به حالت اغما و مدهوشی رفت، تا انجا که دستش را بر پیشانیشیبة بن وهب جحمی گذاشت. پس از آن حالت (مدهوشی) از رسول الله (ص) رفت. پس سوره مائده را بر ما خواند. خود رسول الله (ص)  به آن عمل کرد و ما نیز عمل کردیم. »

ملاحظه و جمع بندی

از مجموع روایات بالا استفاده می‎شود که در روایات رسیده از اهل بیت(ع )  تنها یک قول درباره آغاز رسالت پیامبر (ص)  وجود دارد و آن نزول سوره «علق» است. اما اینکه آیا سوره حمد یا مدثر آغازگر رسالت آن حضرت باشد، در روایات اهل بیت (ع )    نیامده است.

افزون برآن، درباره سوره پایانی نیز تنها دو قول وجود دارد: اول آنکه سوره مائده آخرین سوره نازل شده است. دیگر آنکه آخرین سوره، نصر می‎باشد. اما عبارات مربوط به سوره مائده که منقول از امیرالمؤمنان (ع ) است، اشاره‎ای به آخرین بودن سوره مائده ندارد، بلکه از جمله آخرین سوره‎ها شمرده  شده است: « وکان من آخر ما نزل علیه سورة المائده ». بنابراین می‎توان گفت: در روایات منقول از اهل  بیت (ع ) جز یک قول و آن آخر بودن سوره نصر نداریم. اما اینکه آیا این سوره، آخرین سوره کامل و یکپارچه یا مطلق آخرین نازل شده باشد، جای تأمل دارد. استاد معرفت قدس سره در این زمینه تحلیل قابل قبولی دارند:

« تردیدی نیست که سوره نصر قبل از سوره برائت نازل شده است، زیرا در سوره نصر، بشارت به فتح است یا بشارت به مکّه در سال فتح می‎باشد.[7]سوره برائت یک سال پس از جریان فتح نازل شد، پس باید چنین جمع کرد که آخرین سوره‎ای که به شکل کامل [یکجا] نازل شد، سوره نصر است که پیامبر به دنبال آن فرمود: آگاه باشید جان من به من خبر مرگ را ‎دهد[8]وآخرین سوره‎ای که بر آن حضرت، به اعتبار آغازش فرود آمد، سوره برائت بود. (یعنی نزولی تدریجی وچند باره داشت) [9]