موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

یکی از مواردی که جزو چالش های تفسیر تنزیلی شمرده شده است، اختلاف روایات مطرح شده در رابطه با جایگاه سوره ها در نزول است. چرا که ـ علی رغم اندک بودن مواردـ گاهی سوره ای در روایات متعدد جایگاه های متعدد برایش مطرح شده است و این مورد از چالش های این روایات به شمار می آید.

یکی از ویژگی های تفسیر همگام با وحی استاد بهجت پور، بررسی این موارد و داوری در مورد آنهاست.

نمونه این اختلاف را در سوره لیل می بینیم. این سوره به اعتقاد اکثر دانشمندان تفسیر و علوم قرآنی مکی است، هرچند برخی آن را مدنی شمرده‌اند که وجهی ندارد و در بحث سبب نزول سوره ، استاد بهجت پور به خوبی ازمکی بودن آن دفاع نموده اند.

چالش بعدی در این سوره آن است که گرچه در تمامی جداول مسند، ترکیبی و بی‎سند، این سوره در ردیف نهم و پس از سوره اعلی (مکی 8) و پیش از سوره فجر (مکی 10) در جایگاه نهم قرار گرفته است. اما در روایت ابن ندیم ـ از روایات مسند ـ این سوره پس از سوره‌های انشراح، عصر، فجر و ضحی قرارگرفته است. یعنی به عبارتی سوره های انشراح و عصر پس از سوره اعلی نازل شده اند و پس از آن سوره فجر و ضحی و پس از آنها سوره لیل نازل گشته است.
در کتاب تفسیر تنزیلی مبانی، اصول ، قواعد و فوائد و در مقدمه تفسیر همگام باوحی بحث مهمی را استاد مطرح کرده اند که به رغم وجود روایات صحیح و قابل قبول نزد فریقین، برای تشخیص روایت صحیح در ترتیب نزول، راه درست و محتاطانه آن است که ابتدا روایات ترتیب نزول با هم مقایسه شوند و نقطه های اشتراک از افتراق آنها معین شود. سپس از سوره های مشترک در روایات سیاقی واحد گرفته شود وسوره مورد اختلاف را به سیاق مشترک عرضه کنیم. اگر سوره مورد اختلاف با سیاق مشترک هماهنگ نبود، کنار گذاشته شود.

این موضوع را در سوره لیل پیگیری می کنیم.

متن ذیل قلم استاد بهجت پور در ویرایش جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی پیش از اعمال ویراستاری ادبی و ... است. با بنده بحث را پیگیری بفرمایید.
همانگونه که در سیر نزول سوره ها مشاهده کردید، سوره ها به منظور تغییر در مردم نازل می شد و پیامبر اکرم  ص در این مسیر مواجه با چالش هایی بود که قرآن کریم به جریان تغییر و مدیریت چالش ها اهتمام می کرد.
ارتباط سوره‌ها بنابر روایات مورد اتفاق جداول مسند ، غیر مسند و ترکیبی چنین است که خدای متعال در فضای تغییر مردم ، گفتمان توحیدی را در محور توجه خود قرار داد، ابتدا به نقش های پروردگار بر هستی و انسان توجه کرد. (سوره علق ) سپس به پاداش و مکافات پذیرندگان ربوبیت پروردگار و مجرمان توجه داد. (سوره قلم ) پس از آن رسالت پیامبر را قطعی شمرد و مردم را در باره سرکشی وی هشدار داد.( سوره مزمل ) در ادامه پیامبر را برای هشدار به مردم در سایه بیان کبریایی پروردگار فرمان داد. ( مدثر ) بعد از این مرحله رابطه انسان را با پروردگار تنظیم کرد و از مهم ترین آنها مساله طلب هدایت به راه مستقیم بود. ( سوره حمد) در هفتمین سوره نازل شده، قرآن را دستورنامه هدایت مردم به راهی که شخصیت آنها را قوام ببخشد معرفی کرد. (تکویر ) و در سوره هشتم ابتدا پیامبر را که نگران حافظه اش برای خواندن آیات و نشان دادن راه یسری و آسانی به مردم، تضمین خاطر داد و اعلام کرد که وی را برای انجام این مأموریتاز راه شکوفا و فعال کردن حافظه اش بر خواندن آیات قرآن آسان کرده است. سپس اصلی ترین تذکر یعنی راه رستگاری و نجات از مشکلات و رسیدن به آسانی را که آرمان بلند انسان هاست، به مردم معرفی کرد. در سوره لیل که پس از آن نازل شد، بیان داشت که برای رسیدن به آسانی، استعداد چه کسانی را شکوفا می کند.آسان می کند و برای رسیدن به شقاوت و سختی چه افرادی، استعداد آنها را شکوفا و آسان می کند. این سیر کاملا طبیعی و قابل فهم است که خدای متعال در سوره لیل به بیان راهکار شکوفا ‌سازی ظرفیت های انسانی در جهت پذیرش راه و اهداف دینی ‌بپردازد، چنانکه در سوره اعلی به شکوفا کردن حافظه پیامبر در موضوع خواندن آیات الهی بر مردم توجه داد.
اما بر اساس جدول ابن ندیم ارتباط آسان شدگی پیامبر و راه یسری و آسان در سوره اعلی (نزول 8) با آسان سازی های مردم برای رفتن به راه رستگاری و یسری در سوره لیل ( نزول 9 ) قطع می شود.موافق این روایت ، در سورة اعلی تسهیل کار بر پیامبر9 و اولین برنامة رهایی و رستگاری ذکر شد. آن‌گاه خداوند در سورة انشراح به تداوم عنایت به پیامبر9 یعنی "شرح صدر" پرداخت و دستورهای لازم را برای زمان رویارویی با مشکلات به وی داد، پس از آن در سورة عصر راه نجات از زیانباری را به همة انسان‌ها آموخت، بعد در سورة فجر به پیامبرش در برخورد با دشمنان توانا و نیرومندش امیدواری داد، سپس در سورة ضحی به رها نکردن پیامبر9 به حال خود و نراندن او از درگاه الهی اشاره، و او را مأمور ابلاغ پیام کرد و آن‌گاه در سورة لیل آسانی‌سازی کار دین بر مردم را مطرح کرد و به موضوع تزکیة بیان شده در سورة اعلی توجه داد. از این رو ترتیب روایت در الفهرست ابن ندیم دچار انفصالی در مضامین و محتوای سوره هاست؛ حال آن‌که تناسب میان محتوای سوره‌های لیل و اعلی، نزول سورة لیل بعد سورة اعلی را تأیید می‌کند.