موسسه و مرکز تخصصی تمهید قم

سوره‎ی حمد نام‌های زیادی ازجمله «فاتحة الکتاب»، «سبع المثانی»، «أمّ الکتاب»، «أمّ‎القرآن»، «السبع»، «المثانی»، «الصلاة»، «الحمد»، «القرآن العظیم»، «الشفاء»، «الرّقیة»، «الأساس»، «الوافیة»، «الکافیة»، «الکنز»، «الشکر»، «الثنا[m1] »، «التفویض»، «الدعاء»، «النور»، و «التعلیم» دارد. پیرامون وجه نام‌گذاری این سوره به نام‌های گوناگون، بحث‌های مفصلی در تفاسیر آمده است، در این‎جا علت چهار نام‎گذاری مشهورتر را بررسی می‎کنیم:

الحمد: این نام به‎مناسبت نام «الحمد» در دومین آیه‎ی سوره: «الحمد لله رب العالمین» به‎کار رفته است.

أمّ‌الکتاب: عرب هر چیزی که مقدم بر دیگران و دارای توابعی باشد، أم می‌گویند. چون محتوای سوره که تنظیم رابطه‎ی انسان با خداست، مقدم بر دیگر روابط انسان، یعنی رابطه با خود، دیگران و هستی است، سوره را ام الکتاب نامیده‎اند. برخی دیگر «أم» را به‎معنی اصل هر چیزی دانسته و گفته‎اند چون این سوره، اصل قرآن است، به آن أمّ الکتاب گفته شده است. برخی اظهار داشته‎اند که چون تمام آن‎چه در سوره‌های دیگر قرار دارد، در این سوره هست، به آن امّ‌الکتاب می‌گویند.^[1] این دیدگاه اگر اشاره به رابطه‎ی اجمال و تفصیل میان مطالب سوره‎ی حمد با دیگر سوره‎های قرآن دارد، محل تأمل بلکه غیرقابل پذیرش است؛ اما اگر مراد آن باشد که ریشه‎ی تمام آن‎چه در قرآن آمده، به پذیرش رابطه‎ی انسان با خدا باز می‎گردد، که از سه موضوع توحید بندگی، توحید استعانت و تقاضای راهنمایی از پروردگار ریشه گرفته است، مطلب درستی است.

سبع المثانی: این نام از آیه‎ی هشتاد و هفتم سوره‎ی حجر: «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی‏ وَ الْقُرْآنَ الْعَظیمَ» گرفته شده است. سوره‎ی حمد را سبع دانسته‎اند، زیرا با شمارش «بسمله» هفت آیه می‎شود. و قرآن را مثانی گفته‎اند زیرا یک‎بار بر جبرئیل و یک‎بار به‎شکل تدریجی بر پیامبر اکرم6 نزول داشته است. یا مطالب و محتوایش تکرار می‎شود تا تأثیر تربیتی آن بالا رود. سوره‎ی حمد را نیز «سبع المثانی» خوانده‎اند، زیرا این سوره در هر نماز، دوبار خوانده می‌شود.

فاتحة الکتاب: نامیدن سوره‎ی حمد به فاتحة الکتاب می‌تواند به چند دلیل باشد: 1. قرآن با آن آغاز می‌شود. 2. برخی ادعا کرده‎اند که این سوره نخستین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبر اکرم6 است. (بررسی می‎شود.) 3. اولین سوره‎ای است که در نماز تلاوت می‎شود. 4. در مقام تعلیم‎، ابتدا از این سوره استفاده می‎شود.

این سوره به اتفاق همه‎ی دانشمندان علوم قرآنی، مکی، و پنجمین سوره‎ی نازل‎شده بر پیامبراکرم6، و پس از سوره‎ی مدثر و پیش از سوره‎ی مسد است. مطابق جدول‎های مسند یادشده در مقدمه‎ی تفسیر، در سند ابوصالح از ابن‎عباس (ردیف ششم) و جابر بن زید (ردیف دهم) این سوره پنجمین سوره‎ی نازل‎شده است. امّا در جدول جابر بن‎زید، شاگرد ابن‎عبّاس که جدول او را گزارش کرده است، و جدول‌های ترکیبی، این سوره در ردیف پنجم،[m3]  پس از سور‎ه‎ی مدثر و پیش از سور‎ه‎ی مسد قرار دارد.

در برخی روایات ترتیب نزول، سوره‎ی حمد نیامده است که از این قرارند: سندهای عطا از ابن‎عباس به نقل از مجمع (ردیف 2 جداول مقدمه)، عطا از ابن‎عباس المقدمتان (ردیف 3)، و عطا از ابن‎عباس به نقل از فضائل القرآن (ردیف 4) و سند مجاهد از ابن‎عباس یا عکرمه و حسن (ردیف 6) و سند عکرمه یا ابوصالح از ابن‎عباس (ردیف 7) و تلفیقی الفهرست (ردیف 8). در جدول‎های غیرمسند در چهار سند اول این سوره ذکر نشده است. در جدول‎های ترکیبی هم فقط مرحوم معرفت و الازهر [m4] مصر آن را ذکر کردند و در جدول زرکشی و خازن نیامده است. جدول[m5]  ابن‎عباس نامی از آن به‎میان نیاورده و در مصحف ابن‎مسعود، این سوره وجود نداشته است. ظاهراً دلیل حذف سوره‎ی حمد از این جدول‎ها این است که سوره‎ی حمد را عدل و برابر قرآن شمرده‎اند و به‎دلیل عظمتش، در ضمن سوره‎ها به‎حساب نیاورده‎اند.

برخی از دانشمندان بر این اعتقادند که سوره‎ی حمد اوّلین سوره‎ی نازل‌شده است. شواهدی که ایشان بر این ادعا آورده‌اند، چنین است:

1. پیامبر اکرم6 فرمودند: «لَاصَلَاةَ اِلَّا بِفَاتِحَةِ الکِتَابِ؛[2] هیچ نمازی بدون فاتحة الکتاب، نماز نیست. روشن است که پیامبر9 از نخستین ایام رسالت، نماز می‎خواندند؛ پس این سوره باید پیش از دیگر سوره‎ها، حتّی پیش از سوره‎ی علق نازل ‌شده باشد.

2. این سوره در روایات رسیده از پیامبر اکرم6، فاتحة الکتاب نامیده شده است و مراد از فاتحة الکتاب، آغاز وحی قرآن و کتاب آسمانی به این سوره و به‎منزله‎ی کلید ورود به قرآن بوده است.

3. این سوره، نخستین سوره‎ای است که به‌طور کامل نازل شد. در اولین سال آغاز وحی، هرچند چهار سوره پیش از حمد نازل شد، هیچ‌کدام به‌طور کامل و یا یک‎مرتبه نازل نگشت.

به‎نظر می‎رسد که این شواهد، نمی‎توانند دلیل نخستین بودن سوره‎ی حمد در ترتیب نزول باشد؛ زیرا این‌که هیچ نمازی بدون فاتحة‎ الکتاب نیست، مانند این است که گفته شود: «لاصلاة إلا بطهور؛ نماز بدون طهارت (غسل یا وضو) نماز نیست.» درحالی‎که تشریع وضو و غسل، در آیه‎ی چهل و سوم سوره‎ی نساء (نود و دومین سور‎ه‎ی نازل‎شده) و آیه‎ی ششم سور‎ه‎ی مائده (صد و سیزدهمین سوره‎ی نازل‎شده)، یعنی آخرین سوره‎های مدنی صورت گرفت و ظاهراً مسلمانان تا آن زمان به طهارت مکلف نبوده‌اند. بنابراین مراد روایت، شرط بودن حمد و طهارت (غسل یا وضو)، برای نماز پس از تشریع آن‌هاست و نه پیش از آن زمان. علاوه بر این، به یقین پیامبر اکرم6 قبل از رسالت، یعنی در دوران نبوّت و سال‎های منتهی به رسالت، به نماز و راز و نیاز اشتغال داشته‎اند، چنان‌که براساس یکی از برداشت‎ها، نهی پیامبر6 از نماز، ازسوی ابوجهل، که در سوره‎ی علق به آن اشاره شد، شاهد آن است و کلمه‎ی سجده در آیه‎ی آخر همان سوره، که سجده‎ی واجب دارد: «کلَّا لَاتُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ»[m6]  در تفسیر برخی مفسّران حمل بر نماز شده است؛ یعنی ظاهراً ویژگی خاص نماز پیامبر6 سجده بود، برخلاف نماز مشرکان، که ویژگی اصلی آن سوت و کف بود: «وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیتِ إِلاَّ مُکاءً و[m7] َ تَصْدِیة». اگر حضرت6 در دوره‎ی نبوت و پیش از رسالت، نماز می‎خوانده است، آیا همراه با فاتحة‎الکتاب بوده؟ اگر در آن زمان (نبوت) فاتحة الکتاب بر ایشان نازل هم ‌شده باشد، به‎عنوان قرآن نبوده است؛ زیرا نزول اصطلاحی قرآن پس از آغاز رسالت است. بنابراین در زمان دیگری باید منتظر می‎ماند تا این سوره به‎عنوان قرآن نازل شود.

شاهد دوم نیز قابل تأمّل است، زیرا کلمه‎ی «فاتحه» به‎معنی کلید، می‎تواند به‎معنای کلید ورود به دین و مجموعه تکالیف پروردگار باشد؛ زیرا استعمال کتاب در فریضه و تکلیف، سابقه داشته است: «کتِبَ عَلَیکمُ الْقِتَالُ»، «کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ»، ملاحظه می‎کنید که در این آیات، به اصل تکلیف، کتاب اطلاق شده است. پس از آشنا شدن مردم با پروردگار در سوره‎ی علق (نزول 1) و بیداری‎ به‎وسیله‎ی هشدارهایی که ازجانب پروردگار در سوره‎ی مدثر (نزول 4) داده شد، سوره‎ی حمد رابطه‎ی انسان‎های باورمند به پروردگار واحد، و بیدارشده از هشدارها را با پروردگار تنظیم می‎کند و این تنظیم، آغاز کننده‎ی پذیرش فرامین و تکالیف خدای فرمان‎فرما به این گروه است تا راه نجات از شقاوت و وصول به سعادت را بیابند.

احتمال داده شده که منظور از فاتحة الکتاب، آغاز قرآن مکتوب و تدوین‎شده با این سوره باشد؛ این احتمال منافاتی با نزول سوره‎ی حمد در مرتبه‎ی پنجم ندارد؛ زیرا نزول طبیعی سوره‎ها با تدوین سوره‎ها در یک مصحف، تفاوت دارد؛ البته اگر مدعای قائلین این احتمال، نام‎گذاری ازسوی پیامبر اکرم6 باشد، باید این ادعا را اثبات کنند که ترتیب قرار گرفتن سوره‎ها در مصحف رسمی، به دستور آن حضرت6 بوده است. اگر خلاف این نظر را داشته باشیم و چینش سوره‎ها در مصحف رسمی را، توافق صحابه در هنگام جمع‎آوری قرآن واحد مسلمانان در زمان عثمان بدانیم، انتساب این چینش و هم‎چنین نام‎گذاری این سوره ازسوی پیامبر اکرم6 منتفی می‎شود.

احتمال سوم، جمعی بین مجموعه‎ی اقوال است. یعنی در‎حالی‎که پذیرفته‎ایم قرآن با چهار سوره پیش از سوره‎ی حمد آغاز می‎شود، اما هر یک از آن‎ها (علق ،قلم، مزمل و مدثر)، در چند نوبت، نازل، و به‎تدریج تکمیل شدند، برخلاف سوره‎ی حمد که نزولش در یک مرحله بوده است.

به هر حال نزول سوره‎ی حمد در مرتبه‎ی پنجم، صحیح‎تر به‎نظر می‎رسد.

سوره‎ی حمد با شمارش «بسم الله الرحمن الرحیم» در آن، دارای هفت آیه، و در ترتیب مصحف رسمی در جزء اول قرآن کریم، ردیف یکم، و پیش از سوره‎ی بقره می‎باشد.

مقصود سوره

تنظیم روابط انسان با پروردگار متعال در پرتو شناخت نقش‎های خدای متعال در هستی.

محتوای سوره

سوره به گزارش واکنش موجودات مختار دربرابر پروردگار اختصاص دارد. این سوره با ابراز ستایش خدای متعال به‎جهت نقش‎های منحصر او در هستی، در دنیا و آخرت، آغاز می‎شود و با اظهار توحید بندگی، توحید استعانت و تقاضای هدایت به راه مستقیم از پروردگار به پایان می‎رسد.

ارتباط سوره

گذشت که تغییر شرایط نامطلوب جامعه‎ی عصر نزول، در دستور کار قرآن قرار داشت؛ ازاین‌رو بر نقش‌های پروردگار به‎منظور ایجاد احساس نیاز به او (در سوره‎ی علق)، مسئولیت انسان دربرابر وی (در سوره‎ی قلم) و جایگاه پیامبر اکرم9 به‎عنوان رسولِ مورد حمایت خدا (در سوره‎ی مزّمل) تأکید شد. با استفاده از این سه عامل، به هشدار و انذار مردم به آینده (در سوره‎ی مدثر)، پرداخته شد تا مردم برای پذیرش تغییر، آماده شوند.

در سوره‎ی حمد زیرساخت‎های نجات انسان از شقاوت و وصول به سعادت مطرح می‎شود؛ این زیرساخت در رابطه‎ی انسان با پروردگار نهفته است. این نگرش که تمام ستایش‎ها مخصوص خداست و بر جهان، تنها یک اراده حکم‎رانی می‎کند، این‎که تنها خدای متعال، معبود و مستعان است و برپایه‎ی این دیدگاه، از وی راهی استوار برای رهایی از شقاوت و وصول به سعادت طلب می‎کند. به عبارت بهتر، کلید ورود به برنامه‎ی تحول و پذیرش تکالیف و دستورهای پروردگار متعال، بیان موضع و نگرش انسان به خداست. خدای متعال در این سوره، نگاهی که انسان باید به آن حضرت داشته باشد را بیان می‎کند، و برپایه‎ی این نگاه، از زبان انسان و موجودات مختار، هدایت به راه مستقیمی که به رهایی از شقاوت و وصول به سعادت بینجامد را درخواست می‎کند.

گام تحول

سیر تحول انسان و موجودات مختار باید به تحول در چهار ساحت و رابطه، یعنی رابطه با پروردگار، رابطه با خود، رابطه با دیگران و رابطه با هستی بینجامد. در این بین رابطه با خدا و تنظیم این رابطه، کلید تنظیم دیگر روابط است. در سوره‎ی حمد اصول این رابطه به‎اجمال تنظیم می‎شود تا مخاطبان برای تحول یافتن در پرتو رهنمودهای خدای متعال آماده شوند.

فضیلت سوره

سوره‎ی حمد باوجود کوتاه بودنش، جایگاهی بلند، هدفی والا و محتوایی غنی دارد و مقاصد اصلی قرآن را در خود جای داده است. ازاین‎رو در فضیلت این سوره، روایات فراوانی وارد شده است. روایات موجود درباره‎ی جایگاه این سوره چند گروه‎اند: روایاتی که قرائت آن را معادل یک‎سوم، دو‎سوم و حتی همه‎ی قرآن می‎دانند. روایاتی که سوره‎ی حمد را اندوخته‎ای می‎دانند که خدای متعال در گنجی در زیر عرش پنهان کرده بود و آن را ویژه‎ی این امت نازل کرد. روایات بیانگر این مطلب که نمازی جز با فاتحه الکتاب نیست. روایاتی که این سوره را شفای هر درد و برآورنده‎ی هر حاجت می‎دانند و قائلند که اسم اعظم خدا در آن، جداجدا پخش شده است و روایات متعدد دیگری که درباره‎ی جایگاه فرازمند آن سوره گزارش شده است.[3][m8] 

اما بیان فضیلت این سوره در خود قرآن، بیش از هر چیز دیگری فضل آن را می‎رساند، آن‌جا که در سوره‎ی حجر آیه‎ی 78 خدای متعال می‌فرماید: «لَقَدْ آتَینَاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیم؛ ما به تو هفت آیه (سوره‎ی حمد) و قرآن عظیم را دادیم.»

درحقیقت چنان‎که گذشت، این عظمت به‎دلیل معارف والایی است که در این سوره وجود دارد. اهمیت و جایگاه روابط چهارگانه انسان و دیگر موجودات مختار به یک اندازه نیست؛ بلکه برخی از آن‌ها بر دیگر روابط تأثیر می‌گذارد و حتی به آن‌ها رنگ ویژه می‎دهد. رابطه‎‎ی انسان با خدای متعال از این قبیل است. اگر این رابطه به‎خوبی صورت گیرد و بشر در ارتباط با پروردگار متعال وظایف خود را به‎خوبی بشناسد و به آن‌ها پای‌بند باشد، روابط دیگر او نیز در پرتو این رابطه به‎خوبی سامان می‎یابد.

به‌طور اختصار، از آن‎جا که موضوع اصلی سوره‎ی حمد، درخواست هدایت به راه مستقیم از خدای متعال در پرتو تنظیم روابط انسان با صاحب اختیارش است، این سوره اساس و شالوده‎ی قرآن است؛ زیرا قرآن هدایتگر تفصیلی بشر در عرصه‎های گوناگون حیات است؛ هدایتگری ازجانب پروردگار برای کسانی که رابطه‎ی آنان با او محکم شده و جهان را پرتوی از تجلی ذات احدیتش می‎دانند. بنابراین برابر دانستن سوره‎ی حمد با قرآن و ثواب فراوان قرائتش، کاملا باورپذیر است.

در حدیثی، امیرمؤمنان علی7، از پیامبر6 چنین نقل می‌کند:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِی: یا مُحَمَّدُ، "وَ لَقَدْ آتَیناک سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ" فَأَفْرَدَ الِامْتِنَانَ [عَلَی‌] بِفَاتِحَةِ الْکتَابِ، وَ جَعَلَهَا بِإِزَاءِ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ إِنَّ فَاتِحَةَ الْکتَابِ أَشْرَفُ  مَا فِی  کنُوزِ الْعَرْش؛^[4] خدای بزرگ به‎سبب دادن سوره‎ی حمد بر من منت ویژه‎ای نهاده و آن را دربرابر قرآن عظیم قرار داده و سوره‎ی حمد باارزش‎ترین ذخیره‌ای است که در گنج‌های عرش خدا وجود دارد.»

در روایت دیگری از پیامبر اکرم6 آمده است:

«وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ مَا اَنْزَلَ اللهُ فِی التَّوْرَاةِ، وَ لَا فِی الزَّبُورِ وَ لَا فِی القُرْآنِ مِثْلُهُا، هِی اُمُّ الْکتَابِ؛^[5] قسم به کسی که جانم به‌دست اوست! خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور و نه حتی در قرآن، مثل این سوره نازل نکرده است. این سوره، اساس قرآن است.»

هم‌چنین دربارة عظمت این سوره، در روایاتی از پیامبر اکرم9 چنین اشاره شده است:

«أَیمَا مُسْلِمٍ قَرَأَ فَاتِحَةَ الْکتَابِ أُعْطِی مِنَ الْأَجْرِ کأَنَّمَا قَرَأَ ثُلُثَی الْقُرْآن؛^[6] هر مسلمانی که سوره‎ی حمد را بخواند، پاداش او به اندازه‎ی کسی است که دو سوم قرآن را خوانده است.»