🌹 فصل همدلی
🌷سخنرانی های کوتاه استاد بهجت پور در شبکه استانی قم (نور) در ماه مبارک رمضان
🌸موضوع: ارتقای جایگاه زن در سیر نزول قرآن
یازده سخنرانی کوتاه از استاد بهجت پور در کانال ایشان بارگذاری شد.
عزیزان جهت استفاده از این مباحث به لینک زیر بپیوندند.
👇👇👇
https://eitaa.com/bahjatpoor/226
حجت الاسلام عبدالکریم بهجت پورمتولد 1344 در دزفول، در سال 1360 وارد حوزه علمیه شد. اساتید دوره سطح ایشان آیات معزز وجدانی، محامی، قاضی دزفولی، پایانی و اعتمادی؛ اساتید دوره خارج: آیات معزز شبیری زنجانی، هاشمی شاهرودی، وحید خراسانی، بهجت، فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی، و از همه مهمتر مرحوم آیت‌الله معرفت.
ایشان فارالتحصیل سطح 4 حوزه در رشته تفسیر و علوم قرآن است که از رساله علمی خود در سال 1380 دفاع کرد. ایشان یکی از برجستهترین شاگردان مرحوم آیت الله معرفت، عضو هیات علمی (دانشیار) پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و صاحب نظریه و سبک تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول) میباشد.
از مهمترین آثار ایشان میتوان به تفسیر تنزیلی مبانی، اصول، قواعد و فوائد، تفسیر همگام با وحی (ج 1 تا 6)، درآمدی بر اصول تحول فرهنگی با الهام از نزول تدریجی قرآن، سیر فرهنگسازی پوشش اسلامی با رویکرد تفسیر تنزیلی، شناختنامه تنزیلی سوره های قرآن کریم نام برد.
سه اثر وزین دیگر از ایشان که با سبک تفسیر تنزیلی در دست انتشار است، عبارتند از:
عزیزان پژوهشگر عزیز دوره جدید سال 98_99
لطفا مطالب ذیل را پیرامون مبحث گام تحول مطالعه فرمایید.
1. چگونگی جامعه سازی ایمانی در مکه
http://hamgambavahy.ir/post/95
2. اصول تحول در 24 سوره ابتدایی نزول قرآن
http://hamgambavahy.ir/post/97
3. گام تحول سوره، کلیدی ترین موضوعی که مطالب پراکنده سوره را گرد هم جمع می آورد.
http://hamgambavahy.ir/post/129
4. پاسخ به دو پرسش پیرامون گام تحول
http://hamgambavahy.ir/post/130
5. فایده ی گام تحول و نمونه ای از گام های تحول قرآن
http://hamgambavahy.ir/post/131
این بحث از بحثهای نویی است که فقط با سبک تفسیر تنزیلی قابل طرح است و بحث های بسیاری دارد که جا دارد مورد توجه قرار گیرد و مقالات متعددی پیرامون آن نوشته شود.
لینک استماع جلسات تفسیر سوره دخان استاد بهجت پور در ماه مبارک رمضان به صورت آفلاین
با گرفتن کنترل و زدن بر روی لینک ها وارد هر جلسه شوید. پس از ورود امکان دانلود صوت نیز در اختیار شما می باشد.
جلسه اول:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/1.mp4
جلسه دوم:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/2.mp4
جلسه سوم:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/3.mp4
جلسه چهارم:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/4.mp4
جلسه پنجم:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/5.mp4
جلسه ششم:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/6.mp4
جلسه هفتم:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/7.mp4
جلسه هشتم:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/8.mp4
جلسه نهم:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/9.mp4
جلسه دهم:
http://www.whc.ir/modules/system/assets/uploads/pub_relation/ramezan99/10.mp4
برای این سوره نام‌های بسیاری بیان شده است که مشهورترین آنها «توحید»، «قل هو الله أحد»، «اخلاص»، «الاساس» و «الصمد» است. گفته‌اند که مثلاً چون محتوای سوره، جز توحید نیست، آن را «توحید» می‌گویند. یا آن را سورهی «اخلاص» خواندهاند، چون اگر کسی به محتوای سوره، ایمان داشته باشد و به آن عمل کند، مؤمن خالصی می‌شود، و یا اگر کسی این سوره را با بزرگداشت آن بخواند، خدا او را از آتش خالص و رها می‌گرداند. از آن‌جا که از ارکان دین (توحید) در آن وجود دارد، بر آن نام «اساس» گذاشتهاند و به این دلیل که لفظ «الصمد» تنها در این سوره آمده، آن را «الصمد» می‌گویند.
مفسران و دانشمندان علوم قرآن، این سوره را مکی دانسته‌اند؛ هرچند برخی آن را مدنی شمرده‌اند که وجهی ندارد. این سوره در روایات گردآمده در جداول ترتیب نزول مسند، غیرمسند و ترکیبی در ردیف بیست و دوم، پس از سورهی ناس و پیش از سورهی نجم قرار دارد. البته گذشت که ابنندیم این سوره را پس از سورهی فیل و پیش از سورهی فلق
شناسه سوره فلق(مکی 20) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی
این سوره بهمناسبت واژگان آیهی اول، «فلق» و «قل أعوذ برب الفلق» نامیده شده است. هم‌چنین این سوره بههمراه سورهی ناس، از سوی رسول خدا، «معوّذتان» نامیده شده است؛[1] زیرا هر دو با «قل أعوذ» شروع شده‌اند. تشخیص مکی یا مدنی بودن سوره، اختلافات زیادی میان مفسران پدید آورده است. غالب شیعیان و تمام معتزله بر مکی بودن سوره تأکید دارند؛ زیرا شاهد مدنی بودن سوره، گزارشهایی است که قصهسرایان جاهل[2] منسوب به عایشه و ابنعباس در شأن نزول این سوره نقل کرده‌اند؛ در این روایات است که پیامبر اکرم6 توسط برخی از یهود، مورد تهمت سحر قرار گرفته بودند. همهی مسلمانان شامل شیعه و معتزله، تأثیرپذیری حضرت6 از سحر ساحران را حتی در بدن، باطل شمرده، و موجب تردید در اتقان وحی ابلاغی آن حضرت6 به مردم میشمرند. (گزارش و نقد آن در بحث سبب نزول خواهد آمد). افزون بر آن،
شناسه سوره فیل (مکی 19) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی
این سوره بهمناسبت واژگان آیهی اول، به «فیل»، «الم تر» و «الم تر کیف» نامگزاری شده، و تمام مفسران و دانشمندان علوم قرآن برآنند که در مکه نازل نازل شده است. سورهی فیل در ترتیب نزول، نوزدهمین سوره، پس از سورهی کافرون و پیش از سورهی فلق است. اختلاف روایتهای منقول در المقدمتان و تاریخ یعقوبی در جابه‌جایی سوره‌های فیل و کافرون، در مقدمهی سورهی کافرون گذشت. این سوره
شناسه سوره کافرون (مکی 18) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی
نام مشهور سوره یعنی «الکافرون»، و نام «قل یا ایها الکافرون» از آیهی اول، و «الدین» از آیهی آخر گرفته شده است. برخی نام آن را «الاخلاص» دانسته‌اند و چنین توجیه کرده‌اند که: «این سوره نفاق را از انسان دور می‌کند.»[1] این سوره به اتفاق اکثر مفسرین و دانشمندان علوم قرآن، مکی است؛ هرچند گروهی آن را مدنی نیز شمرده‌اند.[2] سورهی کافرون در هشت روایت از روایات مسند ترتیب نزول، در ردیف هجدهم، پس از سورهی ماعون و پیش از سورهی فیل قرار دارد. در جدول المقدمتان جای این سوره با سورهی فیل جابهجا شده است. در جدول یعقوبی نیز که مانند جدول المقدمتان از ابوصالح از ابنعباس نقل شده، سورهی کافرون از قلم افتاده است.
هرچند جابه‌جایی دو سوره و تبدیل رتبهی هیجدهم به نوزدهم و بالعکس مشکل زیادی بهوجود نمی‌آورد، دقت در مفاد سوره‌های کافرون و فیل نشان میدهد، آن‌چه
شناسه سوره ماعون (مکی 17) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی
این سوره بهمناسبت آیهی اول آن، «أرایت»، «أرایت الذی»، «الدین» و «التکذیب»، و بهمناسبت آیهی دومش «الیتیم»، و بهمناسبت آیهی آخر، «ماعون» نامیده شده است.
بیشتر مفسران و دانشمندان علوم قرآن[m1] ، این سوره را مکی دانسته‌اند، اما برخی از آنان، در مکی بودن تمام سوره، یا حداقل آیات سوم به بعد، تردید دارند و آن را مدنی می‌دانند.[1] آن‌چه باعث تردید زمان نزول سوره شده، آیات «فَوَیلٌ لِلْمُصَلِّین» تا آخر سوره است. تهدید نمازگزاران در آغاز نزول قرآن در مکه، و هنگامی که هنوز جمعیتی عابد و نمازگزار شکل نگرفته و حکم وجوب نماز برای عموم مردم صادر نشده، موجب این تردیدهاست. اینکه این تهدید در مکه بوده، یا در مدینه اتفاق افتاده است، نیز محل گفت‌وگو است. برخی هشدارها به مؤمنان در مکه، مانند آیات آغازین سورهی عنکبوت 84/ 1 تا 11، یا تهدید عمومی به کمفروشی در سورهی مطففین 85/ 1 تا 3، این احتمال را که آیات یادشده در اواخر نزول مکه نازل، و به سورهی ماعون ملحق شده باشند، تقویت می‌کند. هم‌چنین این احتمال نیز خالی از قوت نیست که بر پایهی برخی گزارشها، آیات یادشده در سرزنش برخی منافقان مدینه نازل شده و به سوره، ملحق شده باشند. اما اینکه تمام سوره، مدنی باشد و دربارهی منافقانِ مدینه،[2] مانند عبدالله بنابی بنسلول[3] نازل شده باشد، محل تأمل است.
استدلال بر یکپارچه بودن نزول سوره در اوایل بعثت
نماز، عملی مخصوص مسلمانان نبوده، بلکه در تمام شرایع ابراهیمی، بلکه همهی ادیان الهی، سابقه داشته است؛ چنان‌که خدای متعال از زبان حضرت عیسی7 در سورهی مریم3 44/ 33 فرمود: «وَ أَوْصَانِی بِالصَّلَوةِ وَ الزَّکَاةِ مَا دُمْتُ حَیّاً؛ خدای متعال مرا به نماز و پرداخت زکات در تمام طول زندگانی‌ام امر فرمود.» و دربارهی اسماعیل7 در آیهی 55 همین سوره فرمود: «وَ کَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ؛ و خاندان خود را به نماز و زکات فرمان می‌داد» و در سورهی طه 45 /14 به موسی7 امر فرمود: «وَ أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِکْرِی؛ نماز را برای یادکرد پروردگار به پا دار.» در سورهی هود 52/ 87 هم تکذیبگران، حضرت شعیب7 را بهخاطر خواندن نماز مسخره می‌کردند و میگفتند: «یَا شُعَیْبُ أَ صَلَوتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّکَ لَأَنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدِ؛ ای شعیب، آیا نمازت به تو دستور میدهد که آن‌چه را پدران ما می‌پرستیده‌اند، رها کنیم، یا در اموال خود به میل خود تصرف نکنیم؟ بهراستی که تو بردبار فرزانه‌ای!» حتی نماز مشرکان در بیت الله الحرام، که تحریف نماز ابراهیمی بود، در قرآن گزارش شده است: «وَ مَا کَانَ صَلَوتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاءً وَ تَصْدِیةً؛ نمازشان در خانهی خدا جز سوت زدن و کف زدن نبود.» حتی گفته شده است، واژهی «صَلَوة» اگر ناقص واوی باشد، از ریشهی «صَلْو» و از لفظ سریانی و آرامی گرفته شده، که بهمعنی عبادت مخصوص است و در عربی به آن «صَلَاة» می‌گویند؛ امّا معنی مستقل این مادّه در عربی، «ثنای موجود زیبای مطلق» است، که شامل تحیت و غیر آن می‌شود. پس لغت صلاه بهمعنی «عبادت»، پیشتر در زبان سریانی و آرامی استفاده شده است؛ یعنی نماز در شرایع مُقدّس پیش از اسلام، دارای حقیقت است.
از همان آغاز نزول قرآن، نمازگزارانی بودند که در قرآن از آنان یاد شده و مورد سرزنش اهل طغیان بودند؛ مثلاً در سورهی علق 1/ 11 و 12 آمد: «أَرَءَیتَ الَّذِى ینهْى * عَبْدًا إِذَا صَلَّی». در سورهی مدثر 4/ 44، مجرمان علت گرفتاری خود در جهنم را، نبودن در جمع نمازگزاران شمرده‌اند: «قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ» و در سورهی اعلی 8/ 16 ، یکی از عوامل رستگاری را نماز برمی‌شمارد: «وَ ذَکرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى».
به علاوه ممکن است ادّعا شود از همان آغاز ظهور اسلام، گروهی بیماردل، همراه اسلام شدند و باورهای دیگر مسلمانان ازجمله «باور به معاد» را انکار می‌کردند. این گروه، که آنان را با عنوان اهل نماز می‌شناختند، دلهایی بیمار داشتند تا آن‌جا که در سورهی مدثر (مکی 4) برابر جریان اعلام نوزده موکل دوزخ، چون کافران موضع گرفتند: «وَلِیقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْکافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ الله بِهَذَا مَثَلاً کذَلِک یضِلُّ الله مَن یشَاء وَیهْدِی مَن یشَاء؛ و تا کسانی که در دل‌هایشان بیماری است و کافران بگویند: خدا از این وصف کردن، چه چیزی را اراده کرده است؟ این‌گونه خدا هر که را بخواهد بیراه می‌گذارد و هر که را بخواهد، هدایت می‌کند.»
با این مقدمات، احتمال نزول پیوستهی این آیات، تقویت می‌شود. بلکه با توضیحاتی که در ضمن تفسیر آیات مربوطه بیان خواهد شد، پیوستگی نزول سوره، از قوت بیشتری برخوردار است.
ازجهت دیگر، خطاب عتابآمیز به اهل نماز در آغاز نزول، جای تأمل دارد. خطابهای عتابآمیز در زمان نزول آخرین سوره‌های مکی، چون عنکبوت و مطففین که بیانش گذشت، یا حداکثر سوره‌ای مانند مریم 44/ 55 و 56 توجیه دارد؛ آن‌جا که
شناسه سوره ضحی در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی
این سوره براساس کلمات آیهی اول آن، به «الضحی» و «والضحی» نام‌گذاری شده است. بیشتر مفسران و دانشمندان علوم قرآن معتقدند که سورهی ضحی، مکی است، هرچند برخی در مکی یا مدنی بودن آن تردید دارند.[1] این سوره در هفت مورد از جداول ترتیب نزول مسند، در ردیف یازدهم، پس از سورهی فجر و پیش از سورهی انشراح قرار دارد. در روایات منقول در تاریخ یعقوبی و المقدمتان، و هم‌چنین در ردیف 4 و 5 جدول روایات غیرمسند شهرستانی، سورهی ضحی، سومین سورهی نازلشده است. البته ردیف اول تا سوم از جدول شهرستانی، همانند روایات مشهور جداول مسند است. این نقل در مقدمهی سورهی مزمل بررسی و ضعیف شمرده شد؛ بهخصوص توجه دادیم که مضامین سوری ضحی، از جریان عادی و مستمر نزول قرآن چنان یاد می‌کند که گویا مشرکان بهانهگیر نیز از این امر اطلاع داشتند و لذا بهخاطر تأخیر موقتی که در نزول قرآن بر حضرت پیامبر6 ایجاد شد، وی را مورد استهزا قرار دادند که پروردگارش با وی قهر کرده و او را بهحال خود گذاشته است. طبیعی است که این اتفاق، نیاز به فاش بودن رویهی نزول قرآن، برای این بهانهگیران دارد. این مطلب، نزول قابل توجهی از سوره‌ها را ایجاب می‌کند که با نزول در رتبهی سوم سازگار نیست. در جدول ابنندیم نیز هرچند سورهی ضحی پس از سورهی فجر قرار دارد، سورهی پس از آن لیل است. این قول نیز
شناسه سوره فجر مکی 10 در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی استاد بهجت پور
مفسرین و علمای علوم قرآن، برای این سوره فقط نام «الفجر» را ذکر کرده‌اند. دلیل این نام‌گذاری، وجود کلمه‌ی «الفجر» در اولین آیهی سوره است. سورهی فجر بهاتفاق دانشمندان علوم قرآن، مکی است. این سوره در روایات مسند دهگانه، و قریب به اتفاق روایات غیرمسند و تمام جدول‌های ترکیبی، در ردیف دهم، پیش از سورهی ضحی و پس از سورهی لیل قرار دارد، به جز روایت ابنندیم که طبق آن، سورهی فجر پس از سورهی عصر و پیش از سورهی ضحی قرار دارد.
طبق روایات متعدد ترتیب نزول، خدای متعال در سورهی لیل، شقاوت‌پیشگان را به گرفتاری در آتش هشدار داد و خویشتن‌داران را، نجات یافتگان دانست. در آن‌جا فرمود که افرادی که نیکیها را تکذیب میکنند و از آن رویگردانند، در شیبی قرار میگیرند که بهسمت سختیها میرود. در سورهی فجر سرانجام اقوامی چون عاد، ثمود و فرعونیان را ذکر می‌کند که در تکذیب نیکیها، سرکشی و رویگردانی، کارشان به سختی عذاب، و تنبیه در دنیا ختم شد. نیز در سورهی لیل، اهل بخل را کسانی شمرد که اهل آتشند، و متقیان را اهل بخشش و انفاق و اهل جلب رضایت پروردگار معرفی کرد. در سورهی فجر از تحققِ بخشی از سختیهایی که متوجه اهل بخل است، خبر میدهد و سخت شدن معیشت آنها را، محصول رفتار نادرست مالی آنها میشمرد؛ کسانی که نه تنها خود بخیلند، بلکه حتی به زبان بر سیر کردن شکمهای گرسنه، ترغیب نمیکنند، ثروتشان را با چپاول ارث نزدیکان خود، و حرص بر جمع مال، بهدست میآورند. سپس سخت‌ترین عذاب‌ها و بسته شدگی بدنهایشان را در رستاخیز جزای آنان اعلام می‌کند. هم‌چنان که نفس‌های مطمئنه را اهل بهشت و رضوان قطعی الهی میشمرد؛ رضوانی که در سورهی لیل وعده آن را داده بود.: )إِلا ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَی * وَلَسَوْفَ یَرْضَی(. بنابراین، سورهی فجر، مصداقی از تحقق نقش پروردگار بر تسهیل آسانی و تسهیل عسر به انسانها میباشد؛ آسانی و سختیهایی که موجباتش را اعمال خود انسانها فراهم کرده است.
اما بنابر نقل ابنندیم نظامی سازوار بین دو سوره وجود ندارد. خدای متعال در سورهی عصر،
شناسه سوره اعلی (مکی 8) در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی
این سوره با نام‌هایی چون «اَعْلَی»، «سَبِّحْ»، و «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی» نام‌گذاری شده است. این اسامی بهدلیل وجود تعابیری است که در آیهی ابتدایی سوره قرار دارد. بیشتر دانشمندان تفسیر، معتقدند که این سوره مکی است، اما گروهی در مکی بودن تمام سوره یا برخی از آیات آن تردید کرده‌اند. دلیل این گروه،
شناسه سوره مزمل در ویراست جدید جلد اول
مفسران و علمای علوم قرآنی، برای این سوره، تنها نام «مزمّل» را ذکر کرده، و علت آن را وجود لفظ «اَلمُزَّمِّل» در آیهی اول سوره دانسته‌اند. این سوره به گواهی تمام روایات ترتیب نزول و دانشمندان علوم قرآن، مکی است؛ هرچند برخی در مکی بودن تمام سوره، تردید کرده‌اند،[1] اما محتوای آیات بهخوبی نشان میدهد که این سوره در مکه نازل شده است.[2] سورهی مزمل، در غالب روایتهای ترتیب نزول، سومین سوره، و پس از سورهی قلم و پیش از سورهی مدثر قرار گرفته است. در روایت منسوب به امیرمؤمنان علی7، سورهی مدثر بر سورهی مزمل مقدم است؛ لکن بهنظر می‌رسد که این تقدم، وجهی نداشته باشد؛ زیرا:
1. محتوای آیات 1تا 5 سورهی مزمل از برنامهی تربیتی ویژهای جهت آمادگی پیامبر اکرم6 برای دریافت قرآن ازسوی خدا دلالت دارد، درصورتیکه در سورهی مدثر، از برخورد ولید بنمغیره با آن حضرت6 پس از شنیدن آیاتی از قرآن گزارش می‌شود. به عبارت روشنتر، دریافت وحی قرآنی و واکنش ولید، هنگام قرائت آن از جانب پیامبر اکرم6، در سورهی مدثر روایت شده است.
2. هرچند واژهی «تزمّل» و «تدثّر» هر دو بهمعنی پیچیده شدن در لباس، ملحفه یا گلیم است، اما برخی لغت‌دانان معتقدند که استعمال تدثّر در لباس رویین و رسمی است[3] و محتوای آیات در هر دو سوره نیز، به این نکته اشاره دارد؛ چنان‌که خدای حکیم، پیامبر اکرم6 را با واژهی «مُزَّمِّل» به خروج از رختخواب و بیداری شبانه، دعوت می‌کند، اما برای فرمان به قیام برای انذار و اعلام خطر به مردم از واژهی «مُدَّثِّر» بهره می‌برد. بنابراین نیکوست که سورهی مزمل که برنامهی آمادهسازی است، مقدم بر سورهی مدثر باشد.
در روایتهای یعقوبی و صاحب المبانی نیز، سورهی ضحی پس از سورهی قلم قرار دارد، که این نظر نیز درست نیست؛ زیرا در سبب نزول سورهی ضحی ـ چنان‌که خواهد آمد ـ گفته‌اند:
شناسه سوره علق در ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی
مشهورترین نام این سوره، «علق»، و برگرفته از آیهی دوم آن است. نام‌های دیگر آن «إِقرَأ بِاسمِ رَبِّک»، «إِقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَق»، و «إِقرَأ» بهمناسبت آیهی اول، و «اَلتَّعلِیم» بهمناسبت آیههای چهارم و پنجم است.
دانشمندان علوم قرآن، بر مکی بودن سورهی علق توافق دارند و غالب ایشان آن را نخستین سورهی فرو آمده بر پیامبر9 می‌دانند. براساس تمام روایتهای مسند، غیرمسند و جداول ترکیبی پیش‌گفته در مقدمه، این سوره در رتبهی نخست نزول، و سورهی قلم در رتبهی بعدی نزول قرار دارد و بیشتر مفسرین بر این باورند که رسالت پیامبر6، با این سوره آغاز شد؛ لکن روایتی که المقدمتان از سعید بن مسیب، از امام علی7 نقل می‌کند، سورهی حمد را سورهی اول قرار داده، و برخی نیز قائل به این نظر هستند؛[1] اما نظر درست آن است که سورهی حمد بهعنوان بخشی از قرآن کریم، پس از این زمان فرود آمد که توضیح آن در سورهی حمد خواهد آمد. برخی نیز با استناد به روایتی از ابوسلمه از جابر بن عبدالله انصاری، قائلند که سورهی مدثر ابتدا نازل شده،[2] که این روایت، ظهور یا صراحتی در نخستین بودن سورهی مدثر ندارد و گزارشی از حوادث پس از آغاز جریان وحی در غار حرا میدهد و با روایات دیگری که درکنار همین روایت آمده، ناسازگار است و چنانچه در تفسیر سورهی مدثر خواهد آمد، محتوای این سوره نیز، بیانگر خلاف این مدعاست.
نزول یکپارچه سورهی علق نیز از دیگر موضوعهای مهم این سوره است. برخی بهدلیل وجود آیات نهم تا چهاردهم، که در آن به
نرم افزار همگام با وحی به بازار نشر عرضه شد.
این نرم افزار شامل 6 جلد تفسیر همگام با وحی و کتاب شناختنامه تنزیلی و آثاری از پژوهشگران موسسه تمهید به همراه ارائه 38 قطعه صوت در ارتباط با مباحث نظری تفسیر تنزیلی در بخش نگارخانه می باشد.
از ویژگیهای این نرم افزار بهره مندی از موتور جست و جوی پیشرفته نور، با قابلیتهای اولویت دهی پیشرفته به پاسخ ها، امکان پالایش نتایج جست و جو بر اساس کتاب، پدیدآور و زبان، انعطاف در برابر پیشوند و پسوند کلمات، امکان محدود کردن جست و جو به آیات، روایات، و اشعار موجود در متون
ـ متن قرآن کریم به همراه ترجمه و امکان جست و جو در آیات
ـ ارتباط واژگان متون برنامه با چند دوره لغت نامه، با امکان دسترسی به ریشه و مشتق کلمات
ـ دسترسی به ابزار پژوهنگار جهت یادداشت برداری از کتب برنامه و ساماندهی آنها
ـ قابلیت انجام میز پژوهشی جهت انجام و ثبت پژوهش های مخاطبان
ـ امکان به روز رسانی برنامه و ارسال نظر توسط کاربر
از دیگر ویژگی های این نرم افزار
با سلام
چند خبر پیرامون تفسیر تنزیلی:
به اطلاع می رساند:
1. به علت کرونا و تعطیلی مدارس علمیه و مراکز تخصصی و دانشگاه ها در قم و نیز ممنوع بودن هرگونه نشست علمی به جهت پیشگیری از شیوع کرونا، نشست علمی استاد یوسفی غروی که قرار بود امشب برگزار گردد، به فصل بعد انتقال یافت.
2. به حمد الله ویراست جدید جلد اول تفسیر همگام با وحی استاد بهجت پور، در انتهای مرحله ویراستاری قرار دارد و ان شاء الله ویراستاری آن تا نیمه اسفند پایان می پذیرد.
3. استاد بهجت پور که حدود سه ماه است که ویراست جدید جلد دوم را شروع نموده اند، سوره مرسلات (سوره سی و سه نزول) را هفته قبل به اتمام رساندند و به سوره قاف رسیدند.
4. فیش برداری سوره ها در جلد نهم ادامه دارد. به حمدالله فیش برداری سوره ها تا سوره نوح (71 نزول) تمام شده است و ان شاء الله تا نیمه اول سال آینده،
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد مولایی، دانش‌پژوه دکتری مطالعات راهبردی امنیت ملی و قرآن‌پژوه سطح سه حوزه، امروز، ۲۱ بهمن‌ماه، در کرسی ارائه نظریه «امنیت فرهنگی قرآن‌محور» در مؤسسه تمهید با بیان اینکه رسانه یکی از پیشران‌های جهانی شدن است، گفت: جنبش‌های نوین اجتماعی، فمینیسم و رسانه‌های ارتباط جمعی تلاش کرده‌اند که به تخریب زیرساخت‌های فرهنگی و امنیت ملی بپردازند.
وی در ادامه با اشاره به اهمیت منابع دینی برای مدیریت فرهنگی جامعه و رشد و تعالی امنیت فرهنگی و به تبع آن امنیت ملی تصریح کرد: بهترین الگو برای مهندسی فرهنگ و مهندسی فرهنگی مردم ایران، الگویی برگرفته از منابع دینی است؛ زیرا منابع دینی مخصوصاً دین مبین اسلام پاسخ کامل به نیازهای فطری بشر داشته و هماهنگ با آن‌هاست.
مولایی اظهار کرد: نکته مهم این است که باید در هنگام استخراج الگوهای راهبردی از منابع دینی، قرآن را اصل و سنت قرار دهیم، سپس از تجارب عقل و سیره عقلا استفاده کنیم؛ لذا مطالعات درون‌قرآنی نیز باید با نگاه به نزول تدریجی قرآن بوده و برای کشف فرایندهای تحول نیز باید سراغ ترتیب نزول سوره‌ها برویم.
مولایی با بیان اینکه در رابطه با قرآن دو مطالعه به ترتیب نزول سوره‌ای و به ترتیب نزول موضوعی ضرورت دارد افزود: مطالعه به ترتیب نزول سوره‌ای جهت استخراج تمام جریانات مهندسی فرهنگ و مهندسی فرهنگی و مطالعه به ترتیب نزول، موضوعی جهت شناخت فرآیند تغییر و تحول در عناصر فرهنگی به کمک می‌آیند.
وی با تأکید بر اینکه باید سنت اسلامی را با توجه به اولویت سنت پیامبر(ص) و سپس سنت ائمه اطهار(ع) سامان دهیم، اظهار کرد:
25. سورۀ قدر
این سوره به مناسبت کلمات به کار رفته در آیة اول سوره "قدر"، "لیلۀ‌القدر"، و "انا انزلناه فی لیلۀ‌القدر" نامیده شده است.
دربارۀ مکی یا مدنی بودن سوره، میان مفسران اختلاف است. ریشۀ مسئله به ماجرای خوابی که پیامبر9 دربارة بالا رفتن بوزینهها (بنی امیه) از منبرش داشتهاند، باز میگردد؛ اما باید توجه داشت، روایت شأن نزولی که خواب پیامبر اکرم9 را مبنی بر غصب منبر بیان می‌کند، شاهد مدنی بودن سوره نیست؛ زیرا امکان دارد این رؤیای صادق، سال‌ها قبل از هجرت به مدینه اتفاق افتاده باشد، که تعبیرش چندین سال بعد ظاهر شود؛ چنان‌که حضرت یوسف7 چند دهه قبل از رسیدن به مقام وزارت در مصر، خواب برگزیده شدنش و تمام کردن نعمت الهی بر خود و خاندان یعقوب را دید.[1] صِرف وجود منبر، دلیل بر مدنی بودن خواب پیامبر اسلام9 نیست. آری، برخی روایات، به چُرت حضرت9 بر منبر تصریح دارد، که مؤید مدنی بودن این خواب است؛ لکن نیاز به بررسی سند دارد. به علاوه، قراین تطبیقی بودن آن زیاد است؛ چنان‌که در تفسیر نمونه به این مطلب اشاره شده است.[2]
افزون بر آن‌که در تمام جداولی که نام این سوره آمده جزء سوره‌های مکی شمرده شده است. جداول مسند و ترکیبی، ردیف این سوره را بیست و پنجم، پس از سورة عبس و پیش از سورة شمس دانسته‌اند. جدول کتاب المقدمتان نیز سورۀ نازل‌شدۀ پس از قدر را سورة فجر دانسته است.
سورۀ قدر در ترتیب مصحف رسمی در جزء سی ام قرآن، در ردیف نود و هفتم، بعد از سورة علق و قبل از سورۀ بینه قرارگرفته است و پنج آیه دارد.
مقصود سوره
توجه دادن پیامبر9 به نقش پروردگار عالم از جهان غیب در تعیین و فروفرستادن مقدرات مهم هستی و انسان، و زمان نزول مقدرات.
محتوای سوره
پروردگار متعال، در آغاز برای نشان دادن عظمت شب قدر اعلام می‌کند، قرآن از جانب وی در شب قدر نازل شد. سپس پیامبر اکرم9 را مخاطب قرار میدهد و او را از ارزش و اعتبار این شب و نزول همۀ مقدرات در آن آگاه می‌کند.
ارتباط سوره
پروردگار متعال از آغاز نزول قرآن برنامۀ تغییر و اصلاح جامعۀ عصر نزول را در دستور کار قرار داد؛ پیامبر9 در اردوگاه شرک خیمه زد و به عنوان سخنگوی پروردگار با رویکردی انذاری به آسیب شناسی باورها و رفتار جامعه پرداخت. بخش مهم، تحول در بینش مردم به تغییری ربط دارد که در نگاه آنها به نقش غیب و مشخصاً پروردگار متعال بر هستی و زندگی دنیوی و جهان ماده اتفاق می افتد. از سوره علق یعنی اولین سوره نازل شده این نقش تبیین می شد و به تدریج ابعادی از آن در سوره های مختلف بیان می شد. پس از سورۀ کافرون (مکی18) و اعلان برائت رسمی از معبودان، دین و آیین مشرکان و جدا کردن خود از صف آنان و آغاز رسمی و صریح اصلاحات دینی ، تبیین این نقش‌ها پر رنگ‌تر مطرح شد. در سورۀ فیل (مکی19)
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور، پنجشنبه، ۱۷ بهمن‌ماه، در مراسم افتتاحیه دوره تربیت پژوهشگر تفسیر تنزیلی با بیان اینکه وظیفه مفسر آن است که مراد جدی خداوند متعال را کشف کند، گفت: روش‌های مختلفی برای این هدف ایجاد شده است؛ برخی روی بلاغت و ادبیات، برخی روی سنت صحابه و تابعین و برخی هم روش تفسیر قرآن به قرآن را برای کشف مراد جدی خدا به کار برده‌اند.
بهجت‌پور با اشاره به رشد دانش‌های فقهی، فلسفی، شهودی، علوم انسانی و ... اضافه کرد: هرکدام از این دانش‌ها بابی را روی فهم بشر باز کرد، ولی تمرکز بر روی تفسیر ترتیبی بود و همه هم می‌دانیم این نوع روش به رغم اهمیت و ارزش آن همان ترتیب نزول قرآن نیست.
وی افزود: همیشه خودمان را توجیه کرده‌ایم که مخالفتی با این چینش قرآن صورت نگرفته است لذا کسی به روش دیگری نمی‌اندیشید تا اینکه در دو سه قرن اخیر، تفسیر موضوعی مطرح شد؛ حدود یک قرن اخیر این مسئله رواج یافته که اگر ما دنبال نظام‌سازی هستیم باید نظام اصلی قرآن را کشف کنیم.
مدیر حوزه‌های علمیه خواهران با بیان اینکه برای بحث کشف نظام قرآن، موضوع علم تاریخگذاری نزول آیات قرآن عمدتا از سوی مستشرقان بیان شد، تصریح کرد: اتفاقات انجام شده در غرب به رغم اینکه خیال می‌کردند کاری بر ضد دین انجام می‌دهند ما را بیدار کرد؛ مستشرقان با طرح علم کرونولوژی، بحث تاریخگذاری را پیش کشیدند؛ کسانی مانند نولدکه تحقیقاتی در این زمینه داشتند و تقسیم‌بندی‌های چهارگانه‌ای هم انجام دادند. در این دوره تعدادی از مسلمین دنبال این رفتند که تفسیر قرآن را بر این اساس بنگارند.
نویسنده تفسیر تنزیلی همگام با وحی بیان کرد: در میان اهل سنت کسانی مانند ملاحویش آل غازی، دروزه، حسن حبنکه میدانی، جابر العامری تفاسیری را به ترتیب نزول نوشتند؛ در میان شیعه مسئله به این سادگی مطرح نشد؛ مثلاً وقتی مقدمه بیان المعانی را می‌بینیم آورده که چون تفسیر مولا علی(ع) براساس تفسیر نزول بوده او هم این کار را کرده است.
وی بیان کرد: دروزه گفته است که چون تعدادی از مفتیان الازهر مصر به من گفتند که ایرادی ندارد که تفسیر ترتیب نزولی بنویسند، من به این روش رو آوردم؛ جابرالعامری هم می‌گوید که تاریخ و سیره را این طوربهتر می‌فهمیم، اما شیعه به این سادگی وارد تفسیر به ترتیب نزول نشد.
مدیر حوزه علمیه خواهران با بیان اینکه علامه طباطبایی روش تنزیلی را روش خوبی می‌داند که تاریخ و سیره را به ما می‌فهماند، اما در نظر او چیز مهمی نیست، اظهار کرد: شاید از موفق‌ترین افراد در این مدل، کار بازرگان بود؛ او مهندس بود و ارادتی هم به قرآن داشت، ولی در این مسیر کجروی پیدا کرد؛ زیرا معیار و ملاک مستشرقین در این مسیر را پیمود و دو سه جلد تفسیر با عنوان پا به پای وحی نوشت؛ او سراغ آیات رفت و طول موج آیات و ... را مطرح کرد، در حالی که شرق‌شناسان هم تا این حد کجروی نکردند.
بهجت‌پور افزود: طبرسی جدول ترتیب نزول سوره‌ها را تا سوره انسان بیان کرد؛ بعدها هم برخی دانشمندان ما گرفتار پیچی شدند و در زمین شرق‌شناسان بازی کردند و به سمت تاریخگذاری رفتند. آیت‌الله معرفت تفاسیر به ترتیب نزول را بیان و از آنان به علت رفتن مسیر اشتباه انتقاد کردند؛ جلال الدین فارسی هم ترجمه‌ای از قرآن با مقدمه‌های مختلف بر هر بخش نوشت؛ العامری هم تقریباً شبیه او عمل کرده است.
وی افزود: بنده وقتی این کار را شروع کردم، مسیری را طی کردم که باید این مسیر به گونه‌ای باشد که فواید این سبک را نشان دهد و منطقی را بیان کنم که بازی کردن در زمین دیگران نیست، لذا باید ادبیات این علم تولید می‌شد. در این منطق، تفسیر بر اساس زمان نزول مطرح نیست، بلکه ترتیب نزول سوره‌ها مهم است؛ چون به دنبال فهم تحول اجتماعی و تربیتی هستیم لذا زمان مهم نیست.
بهجت‌پور با بیان اینکه نمی‌خواهیم تاریخ را بدانیم بلکه می‌خواهیم روش‌های تحول جامعه را بفهمیم و اینکه چگونه جامعه را از لحاظ فرهنگی متحول کنیم، تصریح کرد:
رحیم حاصلی ایرانشاهی، دانشجوی دکتری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، در گفت‌وگو با ایکنا، در پاسخ به برخی انتقادات از کارکردها و فواید تفسیر تنزیلی، اظهار کرد: برخلاف دیدگاه برخی افراد مبنی بر اینکه «نکاتی که از روش تفسیر به ترتیب نزول قابل استفاده است، چیزی خارج از نکات قابل استفاده در روش تفسیر ترتیبی نیست»، باید بگوییم که حقیقت این است که این دیدگاه با نتایجی که از تفسیر تنزیلی با نگاه تفسیر همگام با وحی می‌بینیم، تأیید نمی‌شود؛ زیرا هنگامی که با دغدغه کشف نگاه تحولی در پای درس قرآن کریم مینشینیم، تنها فهم قرآن به ترتیب نزول است که میتواند به این دغدغه پاسخ دهد.
وی افزود: تفسیر تنزیلی با نشان دادن فرایند تحول جامعه مخاطب عصر نزول، به عنوان جامعه مدل و الگوی تحول، روش تحول دینی را به ما آموزش و نشان میدهد که چگونه نبی مکرم اسلام(ص) بر طبق آیه اول سوره ابراهیم مأمور خروج مردم از ظلمات به سمت نور به وسیله این کتاب شد، چگونه با آموزش تربیت‌مدار تدریجی روشمند قرآن، توانست جامعهای بسازد که در سوره فتح (112 نزول) در آیه آخر از آنان چنین یاد شده است که «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ؛ محمّد(ص) فرستاده خداست و کسانى که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود مىبینى در حالى که همواره فضل خدا و رضاى او را مىطلبند نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است»(الفتح/29).
حاصلی ایرانشاهی اضافه کرد: این در حالی است که تفسیر ترتیبی مصحفی، چنین قابلیتی ندارد. قرآن کریم چه به صورت توقیفی تدوین یافته باشد و چه ترتیب آن به اجتهاد صحابه باشد، تأثیری بر کشف این روش ندارد؛ چرا که به طور قطع به تدریج و در طی 23 سال بعثت نبی مکرم اسلام(ص) نازل شده است.
نمونه‌ای از تحول دینی با تفسیر تنزیلی
این محقق با ذکر نمونه‌ای از کشف روش تحول دینی با توجه به سیر نزول قرآن کریم با بیان اینکه این سیر پس از بررسی و تفسیر دقیق سوره‌های قرآن در سیر نزول با نگاهی که تفسیر همگام با وحی ارائه میدهد، حاصل می‌شود، تصریح کرد: خدای متعال، در طی مدت بیست و سه ساله نزول قرآن کریم، تجویزهای متعددی را نسبت به جامعه مخاطب داشته است تا به این وسیله تحول مورد نظر خود را در جامعه مخاطب ایجاد کند. این تجویزها، در سوره‌های مختلف پراکندهاند؛ اما نگاهی که حاصل تفسیر همگام با وحی استاد بهجت‌پور است، تسلسل این تجویزها و ارتباط هر کدام با دیگری را به خوبی برای مخاطب روشن می‌کند و این کار بزرگی است که تاکنون توسط هیچ مفسری انجام نشده است. با این روش، استنطاق از قرآن کریم وارد عرصه دیگری می‌شود و بخشی از سخن قرآن برای دغدغهمندان تحول، شنیده می‌شود.
وی اظهار کرد: برای مثال بر اساس سیر نزول قرآن کریم، تا زمان نزول آیه مکی «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ» (حجر/54) که مسلمانان به عنوان یک گروه دارای هویت خاص، در مقابل کفار قد علم میکنند و به عنوان یک گروه دارای هویت خاص، اعلام موجودیت میکنند، تعداد 54 سوره نازل شده است. در تفسیر تنزیلی با رویکرد تفسیر همگام با وحی، نشان داده می‌شود که بر اساس ظواهر آیات قرآن کریم، تا این زمان، چه اتفاقی افتاده و قرآن چه مسیری را برای مخاطبان خود تعیین فرموده که هم‌اکنون زمان اعلام موجودیت و جدایی صفوف مؤمنین از مشرکین رسیده است.
حاصلی ایرانشاهی بیان کرد: با پیجویی این مسأله، میتوانیم به یک روش الهی برای تحول در یک جامعه که دارای سطح معرفتی خاصی است، برسیم. با کشف این روش است که سیاست‌های تحولی قرآن همانند نسخ و انساء، معنا پیدا میکنند. حقیقت این است که با کشف این روش ما متوجه میشویم که در یک برنامه تحولی، از چه چیز باید شروع کرد، از چه چیز باید کوتاه آمد، از چه چیز نباید کوتاه آمد، چگونه باید با مخاطبان تحول برخورد نمود، و ثمرات دیگری که این بحث برای ما در مقام عمل به همراه دارد.
3 گروه مخاطب جامعه نزول
این پژوهشگر با مطالعات حقیر در سیر نزول جامعه مخاطب نزول، به سه دسته قابل تقسیم هستند، افزود:
